BAKI, 7 aprel. TELEQRAF

Son dövrlərdə ABŞ və İsrail arasında, xüsusən İranın nüvə proqramı və regional təsirləri məsələlərində ciddi fikir ayrılıqları mövcuddur. Bu fərqliliklər hər iki ölkənin İranla bağlı siyasətindəki əsas yanaşmaların necə müxtəlif olduğunu göstərir. ABŞ və İsrailin bu məsələlərə yanaşması, həm də onların beynəlxalq münasibətlər və təhlükəsizlik strategiyalarını formalaşdırmaqda mühüm rol oynayır.

Bu yazıda ABŞ və İsrailin İranla bağlı siyasətlərindəki fərqlilikləri, bu yanaşmaların tarixi və regional təsirlərini təhlil edəcəyik.

İranın nüvə proqramı, 1950-ci illərə qədər gedib çıxsa da, 1979-cu il inqilabından sonra daha çox gündəmə gəlib. 1980-ci illərin sonlarında və 1990-cı illərdə İran nüvə texnologiyaları üzrə müxtəlif inkişaflar qeydə alındı. Bu cür nüvə fəaliyyəti 2000-ci illərdə beynəlxalq ictimaiyyətin diqqətini daha çox cəlb etməyə başladı. 2006-cı ildə BMT-nin Təhlükəsizlik Şurası, İranın nüvə proqramını dayandırmaq üçün iqtisadi sanksiyalar tətbiq etməyə başladı. Sözügedən qərar beynəlxalq cəmiyyətdə İranın nüvə silahı istehsal etməsi riskini artırdı və həmçinin dünya təhlükəsizliyinə dair narahatlıqları gündəmə gətirdi.

2015-ci ildə ABŞ və digər böyük güclərlə İran arasında imzalanan Birgə Hərəkət Planı (JCPOA) İranın nüvə proqramını məhdudlaşdırmağa yönəlmişdi. Bu müqavilə İranın uran zənginləşdirmə səviyyəsini azaldaraq, nüvə silahı əldə etməməsi üçün bir müddətə təminat verirdi. Razılaşma beynəlxalq ictimaiyyətin nüvə yayılmasının qarşısını almağa çalışan strategiyanın bir hissəsi idi. Lakin 2018-ci ildə ABŞ Prezidenti Donald Trumpın bu razılaşmadan çıxması, İranın nüvə proqramına dair mövcud gərginlikləri daha da artırdı.

İranın nüvə proqramı, yalnız Birləşmiş Ştatlar və İsrail üçün deyil, həm də regional güclər üçün ciddi təhdidlər yaradır. Bölgədəki digər ölkələr, xüsusən Səudiyyə Ərəbistanı və Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri İranın nüvə silahı istehsal etməsi vəziyyətində öz təhlükəsizliklərini təhdid altında hiss edəcəklərini bildiriblər. Bu cür vəziyyətlər bölgədə daha çox silahlanma yarışına səbəb ola bilər və regional sabitliyə ciddi təsir edə bilər.

İsrail İranın nüvə silahı əldə etməsini və bu silahların bölgədəki digər ölkələrə qarşı istifadə edilməsini ciddi şəkildə təhdid olaraq görür. Rəsmi Təl-Əvivin İranın nüvə proqramına qarşı sərgilədiyi yanaşmalar arasında ən diqqətçəkici məqam hərbi müdaxilə ehtimalıdır. Ölkənin Baş naziri Benyamin Netanyahu da İranın regional təsirlərinə qarşı sərt bir yanaşma nümayiş etdirir. Netanyahu ABŞ Prezidenti Donald Trumpın dəstəyi ilə İranın nüvə obyektlərinə qarşı hava hücumları planlaşdırır. Baş nazir bu hücumların İranın nüvə proqramını əhəmiyyətli dərəcədə gerilətməyə və ya dayandırmağa kömək edəcəyini bildirir. İsrail İranın nüvə silahı əldə etməsinin öz mövcudluğuna təhdid olduğunu düşünür və buna görə də hərbi əməliyyatları ciddi şəkildə nəzərdən keçirir. İsrailin İranın nüvə obyektlərinə qarşı planlaşdırdığı hərbi hücumlar Yaxın Şərqdəki digər güc mərkəzlərinin də diqqətini çəkir. Bu müdaxilə İranın nüvə proqramını ciddi şəkildə zəiflətməyi hədəfləyir, lakin bununla yanaşı, regional gərginliyi və potensial olaraq müharibə riskini artırma ehtimalı da mövcuddur.

İsrail, həmçinin İranın nüvə silahı əldə etməsi ilə bağlı beynəlxalq cəmiyyətin sanksiyalara çox da ciddi yanaşmadığını və İranın nüvə proqramının güclənməsini təmin edən bir mühitin olduğunu iddia edir.

Digər tərəfdən ABŞ administrasiyası İranla münaqişənin hərbi yolla deyil, diplomatik yollarla həll edilməsini müdafiə edir. ABŞ 2015-ci ildə imzalanan nüvə razılaşmasının bərpa olunmasını vacib sayır və bu müqaviləni İranın nüvə proqramını məhdudlaşdırmaq üçün ən yaxşı vasitə olaraq görür. ABŞ bu razılaşmanın beynəlxalq təhlükəsizliyi təmin etmək üçün ən yaxşı strategiya olduğunu düşünür və diplomatik yanaşmanı ön planda tutur. Ağ Ev, həmçinin beynəlxalq müttəfiqləri ilə əməkdaşlıq edərək, İranın nüvə proqramını məhdudlaşdırmağa çalışır. Bu, bir tərəfdən İranın iqtisadiyyatına təzyiq yaratmağı, digər tərəfdən isə İranı beynəlxalq səviyyədə təcrid etməyi hədəfləyir.

Pentaqon rəhbəri Pit Heqset diplomatik yolların uzun müddətli sülhə çatmaq üçün daha dayanıqlı və təsirli olacağını vurğulayır. O, hərbi müdaxilələri yalnız son çarə olaraq müdafiə edir. ABŞ beynəlxalq müttəfiqləri ilə bu məsələyə yanaşarkən, hərbi müdaxilənin daha çox qeyri-stabil vəziyyətlərə səbəb ola biləcəyini də nəzərə alır. Bu yanaşma, həmçinin regional müttəfiqlərin təhlükəsizliyini təmin etmək məqsədini güdür.

ABŞ və İsrail arasındakı fərqli yanaşmalar yalnız bu iki ölkənin İranla əlaqələrinə deyil, həm də bütün bölgə və beynəlxalq siyasətə təsir edir. İsrailin hərbi müdaxiləyə meylli yanaşması bölgədə daha çox müharibə riskini artırır. Digər tərəfdən ABŞ-nin diplomatik yanaşması daha uzunmüddətli və dayanıqlı bir sülh təmin etməyə yönəlib, amma İranın nüvə proqramına dair təzyiqlər bu yanaşmanın uğursuz olmasına səbəb ola bilər.

Bu iki ölkənin İranla bağlı yürütdüyü siyasət digər beynəlxalq güclərlə, xüsusən Rusiya və Çinlə münasibətlərə də təsirsiz ötüşmür. İranın bu güclərin dəstəyi ilə daha da güclənmə ehtimalı mövcuddur və bu da beynəlxalq səviyyədə daha çox qarşıdurma və qeyri-müəyyənlik yarada bilər. Rusiya və Çin İranın nüvə proqramına qarşı çıxan qərarlara fərqli yanaşırlar və bu da ABŞ və İsrailin yanaşmalarını çətinləşdirir.

Görünür, İsrailin hərbi müdaxiləyə yönələn yanaşması ilə ABŞ-nin diplomatik həllə meyilli siyasəti gələcəkdə daha çox müzakirə və qarşılıqlı anlaşma tələb edəcək. Hər iki ölkənin yanaşmalarının uyğunlaşdırılması, yalnız İranın nüvə proqramını deyil, eyni zamanda regional sabitliyi və beynəlxalq təhlükəsizliyi qorumağa xidmət edəcək. ABŞ və İsrailin İranla əlaqələrindəki strateji yanaşmalarının düzgün koordinasiyası dünya siyasətindəki təhlükəsizliyin təmin edilməsi üçün həyati əhəmiyyət kəsb edəcək.