BAKI, 21 mart. TELEQRAF

Dünya kinosunda müşahidə edilən fərdi yanaşma, müəllif kinosuna maraq təəssüf ki, bizdə çox sonralar yarandı. Bu, bir tərəfdən həmin dövrün ideoloji məcburiyyətindən irəli gəlirdi. Amma Azərbaycan kinosunda öz yanaşması, öz mövzusu olan rejissorlar da həddən ziyadə az oldu. Sovet dönəmində rejissorun ideologiyadan, planlamadan qaçması çətin başa gəlirdi. Amma o, çəkdiyi ilk filmdən milli kinomuzda müəllif kinosunun əsas siması ola bildi. “Özgə vaxt” filmi ilə dünya festivallarına Azərbaycan kinosunu, xarakterini çatdıran, bu günlərdə 80 yaşını qeyd edən Əməkdar incəsənət xadimi, kinorejissor Hüseyn Mehdiyev milli kinomuzun inkişafı, onun xaricdə tanıdılması üçün bu yaşında da lokomotiv missiyasını yerinə yetirməkdədir.

Hüseyn Mehdiyevin "Danışan fotolar"ı ilə baş-başayıq.

"Teleqraf" İnformasiya Agentliyi söhbəti təqdim edir.

- Beş, ya altıncı sinifdə oxuyurdum, məşhur Şmidt adına zavodun nəzdində kino həvəskarları klubunun üzvü idim. Bu şəkil mənə o illəri xatırladır. Zəmanəsinə görə nümunəvi şəkildir.

- Bu foto bizim həyətdə çəkilib. Biri rəssam qardaşım Rafiq - yuxarıdan birinci, o biri şair qardaşım Tofiq Mahmuddur - aşağıdan ikinci. Biri söz adamı, digəri təsvir adamı idi. Uşaqlığım bu mühitdə keçib. Bu şəkli seçməyimin xüsusi səbəbi həyətimizin bir parçası olmasıdır.

Bizim həyət (keçmiş Sverdlovsk küçəsi, 64) Qasım İsmayılovla Poluxin küçələrinin kəsişməsində yerləşirdi. O illərdə oralarda teatr bumu yaşanırdı: hər həyətdə bir tamaşa qurulurdu. Elə mən də bu həyətdə neçə-neçə “konsert”, “tamaşa” hazırlamışam.

- Hüseyn müəllim, ailədə neçə və necə uşaq olmusunuz?

- Ailədə altı uşaq idik: dörd qardaş, iki bacı. Mən beşinci uşağam. Atam partiyada - ideoloji xətt üzrə - işləyirdi. Ona görə çox müxtəlif şəhərlərdə - Naxçıvan, Ordubad, Ağdam, Şəki, Bakıda çalışmışdı. Bu səbəbdən hərəmiz bir şəhərdə anadan olmuşuq.

- Atam qubadlıdandır, məktəb illərində dayısının yanına Şəkiyə gəlib. Sonralar ordan da yollayıblar Tbilisidəki Zaqafqaziyaya partiya məktəbinə. Orada anamla tanış olub, ailə qurublar. Sonra qayıdıb Şəkiyə. “Nuxa” qəzetində işləyib.

- Bu şəkildə “Nuxa” qəzetin redaksiyasıdır, atam soldan ikincidir. Sonra təyinatlar Naxçıvan, Ordubad, Ağdam və yenə Şəki. Mən Şəkidə anadan olmuşam, atam o zaman orada ideoloji sahə üzrə katib idi.

Sonra Bakıya köçdü, jurnalistika ilə məşğul oldu, qəzetdə işlədi, bir ara müəllimlik etdi. Anam isə evdə altı övladı böyütdü.

- Anamım vətəni Kabuletidir, əsli köhnə “laz” türk tayfalarındandır.

Mənim incəsənətə marağım bu mühitdən gəlirdi. Bir gün Tofiq qardaşım nəçi olmaq istədiyimi soruşdu. Dedim, “lyotçik”, yəni təyyarəçi olacam. Çox dəcəl idim. Dedi, sən rejissor olsan, bütün sahələri biləcəksən. Daha doğrusu, bilməlisən. Yəni sənin həkimlikdən də, müəllimlikdən də, təyyarələrdəndə başın çıxmalıdır. Məsələnin belə qoyuluşu maraq doğurmaya bilməzdi.

O, mənə kinoyla bağlı kitab bağışladı. Hər şey belə başladı, əslində... Fikrimi qətiləşdirdim: rejissor olacam.

- Pionerlər evinin nəzdində kino kurslarına yazılmışdım. Kino həvəskarları üçün çox maraqlı kurs idi. O vaxtlar bu bir dalğa idi...

- Bu şəkil 1962 -ci ildə məktəbi bitirən zaman çəkilib. 14 nömrəli məktəbdə oxumuşam, səhv etmirəmsə, indi ora musiqi məktəbidir.

- Şəkillər xatirələri canlandırır. Bu şəkildəki dostlarımın hamısı rəhmətə gedib. Mənim həyat yoldaşım da bu məktəbdə bizimlə paralel sinifdə oxuyurdu. Dostluğumuz da o illərdən başladı.

Məktəbi bitirəndən sonra hərə bir yerə daxil oldu. Mən də Teatr İnstituna rejissorluğa sənəd verdim. Aydın məsələdir ki, o vaxt rejissorluqla bağlı biliyim yox idi. Hazırlaşmadan imtahana necə girdimsə, elə də çıxdım.

Sonra Politexnik İnstitutuna (Azərbaycan Texniki Universiteti - red.) sənəd verdim və ora daxil oldum. Çünki mənim gələcək həyat yoldaşım həmin instituta daxil olmuşdu. Sonra dəfələrlə institutdan çıxmaq istəsəm də, atam icazə vermirdi. İkinci ildə artıq dözə bilmədim, getdim əsgərliyə.

- Əsgərliyimi Moskva ətrafında məşhur yer olan “Kubinka” adlanan hərbi şəhərcikdə çəkmişəm. Üç il qulluq etdim. Orda da hərbi klubda özfəaliyyətlə məşğul olurdum: tamaşalar, konsertlər qururdum, festivallarda iştirak edirdik.

Yadımdadır, Moskva ətrafı hərbi hissələrin özfəaliyyət tamaşalarının festivalı keçirilirdi, biz birinci yerə çıxmışdıq. Tamaşada rolları əsgərlər və bəzilərinin həyat yoldaşları oynayırdı.

Əsgərlikdən qayıdandan sonra təhsilimi davam etdirdim. Bir il keçdi, atama çıxmaq istədiyimi deyəndə yenə razılaşmadı. Mən də acığa düşdüm, oxumadım. Amma özümə çox arxayınıydım, fantaziyam bol idi, bir gün tarix imtahanında bileti çəkdim və cavab olaraq “nağıl” danışdım. Professor Zaman müəllim bunu hiss etdi, dedi utanmırsan, sənin atan uşaqlıqda bizi qova-qova məktəbə oxumağa yollayırdı, sən isə... Qıpqırmızı qızardım. Otaqdan və institutdan o çıxan çıxdım...

- Atanıza nə dediniz?

- Ona hər şeyi danışdım, o, daha mənə nəsə deyə bilmədi. O vaxt Anar “Qobustan” jurnalını təzə açmışdı. Mən orada fotomüxbir işləməyə başladım. Ardınca “Ulduz”da çalışdım.

- 1969-cı ildə o vaxtın məşhur “Kommunist” qəzetində işləməyə başladım. Bu, fotomüxbir vəsiqəmdir.

- “Qobustan”da, “Ulduz”da çəkdiyim fotolar bu kitabda çap olundu.

- Demək olar ki, əlimdən fotoaparat düşmürdü, amma öz fotoaparatım deyildi... Doğum günlərinin birində dostlarım hədiyyə olaraq mənə fotoaparat bağışladılar.

Mən başa düşdüm ki, kinonun fundamenti vizuallıqdır. Onu gərək çox yaxşı biləsən. Moskvada oxumaq istəyirdim. “Azərbaycanfilm”in nəzdində yaradılmış komissiya Moskvaya göndəriləcək namizədi müəyyənləşdirməli idi.

Komissiyanın əsas üzvləri Zaur Məhərrəmli və Oktay Mir Qasım idi. Zaur mənim fotolarımı çox bəyənmişdi. Amma müsabiqədən keçə bilmədim. Seçilən adam uzun illər kinostudiyada işləyən biri idi. Bu, mənə görə, normal haldır.

Onda Zaur mənə dedi ki, iş olan kimi zəng eləyəcəm, əvvəl kinostudiyada işləyib, sonra Moskvaya gedərsən. Yarım il keçməmiş Zaur zəng elədi. O illərdə kinostudiyanın xronika bölməsində Vladimir Konyagin adlı operator çalışırdı. Əsasən, hökumət tədbirlərini çəkirdi. Məni operator köməkçisi kimi işə götürdülər. İşlədim və hamısı da işimdən razılıq edirdilər. İki ildən sonra mən Moskvada təsviri rejissorluq fakültəsinə daxil oldum.

- Bu şəkil də Konyaginlə rejissor Əli Musayevin Süleyman Rəhimovun yubileyi ilə bağlı Laçında çəkdiyimiz filmin çəkiliş prosesi zamanı lentə alınıb.

- 1970-ci ildə ailə həyatımı qurdum. Həyat yoldaşım Minayə xanım. 1970-ci il.

- Bu foto Moskvada Ümumittifaq Dövlət Kinematoqrafiya İnstitutunda (VQİK) oxuduğum illərdə diplom işimin çəkilişindəndir.

- Diplom müdafiəsindən sonra bütün kurs şəkil çəkdirmişdik. Kursda ən qoca mən idim.

- Siz Moskvaya gedəndə artıq ailəli idiniz?

- Hətta oğlum Nadir də (Nadir Mehdiyev – red) dünyaya gəlmişdi. Mən kinostudiyada işə düzələndə Minayə xanımla ailə qurduq. Bir ara onları da yanıma - Moskvaya apardım, amma gördük ki, orada yaşamaq hamımız üçün çətindir. Onlar qayıtdılar, mən qaldım.

1977-ci ildə VQİK-i bitirib gələndən sonra təsvir rejissoru kimi “Azərbaycanfilm”də işimə davam etdim.

- Moskvada iş təklifləri oldu?

-Dövlət imtahanından sonra təyinatlar olurdu. Məni kinostudiya yolladığına görə geri qayıtmalı idim. Bununla belə, dedilər ki, biz istəyərdik sən burda qalıb işləyəsən. Amma mən vətənə qayıtmaqda israrlı idim. Bəlkə də böyük çıxacaq, vətənimə bağlı biriyəm.

- Ailəyə necə?

- Ailəyə bağlılıq isə heç söhbət mövzusu olmalı deyil. Təbii ki, ailəyə bağlıydım. Mən başqa tərbiyə almışam.

- Siz oxuduğunuz dönəmdə orada bizdən daha kimlər var idi?

- Məndən bir kurs yuxarıda Kənan Məmmədov oxuyurdu.

- Qayıdandan sonra Teymur Bəkirzadə ilə qadın həndbolçular haqda “Dissonans” sənədli filmini çəkdik. Teymur rejissor, mən filmin təsvir rejissoru idim. Çox maraqlı ideya idi, materialları çəkmək, toplamaq çox vaxt apardı. Yaxşı yadımdadır, oyunları gizli kamera ilə çəkmişdim. Teymur da o materiallardan yaxşı film ərsəyə gətirdi. “Dissonans” çox böyük uğur qazandı, Leninqradda Ümumittifaq Sənədli Filmlər Festivalında qızıl medalla təltif olundu.

- Film Almaniyanın “Adidas” firmasının mükafatını da aldı. O vaxt üçün bu, çox böyük uğur idi. Çünki onda filmlərimizi kənara çıxmağa qoymurdular. Təqdimatlara da Teymur gedirdi.

- Nadir şəkillərdən biri. Balaca qız Ayan Mirqasımovadır.

- “Təkcə adanı özünlə apara bilməzsən” filmi... Eynəkli xanım da Gülbəniz Əzimzadədir?

- Elədir. 1980-ci ildə Gülbəniz Əzimzadə mənə “Təkcə adanı özünlə apara bilməzsən” filmində çalışmağı təklif etdi. Bu filmə görə mən Moskvada keçirilən Olimpiya Oyunlarında iştirakdan imtina etdim. Kinostudiyada bir hay-küy qopdu ki...

- Niyə?

- Olimpiya Oyunlarını bütün dünya, Amerika da boykot etmişdi. Mənim imtina etməyimə siyasi don geyindirməyin arzusunda olanlar çox idi. Amma arzu olaraq da qaldı.

- Sizə töhmət verildi?

- Yox, niyyətimi başa düşdülər. Satqınlıq etmək istəyənləri də yerində otuzdurdular.

- Sizin əvəzinizə kim getdi?

- Heç kim. Orada bir yer ayırmamışdılar, məhz mənə yer vermişdilər. Beynəlxalq Olimpiya Komitəsi Sovet İttifaqına çəkiliş üçün icazə vermək istəmirdi. Deyirdilər ki, idmanla bağlı təcrübəniz yoxdur. O vaxt Moskva onlara bir neçə film təqdim etmişdi, içərisində “Dissonans” da var idi. Film də əsas etibarı ilə reportaj formasında idi. İşimi bəyəndiklərinə görə məni seçmişdilər, mən isə “Təkcə adanı özünlə apara bilməzsən”i seçdim.

- Bu foto da həmin filmdəndir. İndi şəkildə gördüyünüz effekti almaq çox asandır, amma o vaxt üçün çox çətin məsələ idi.

Təsəvvür edin ki, Moskvada oxuyanda diplom filmimin əvvəlində ağ-qara şəkil yavaş-yavaş rəngliyə keçirdi, sanki canlanırdı. Bu isə texniki cəhətdən o zaman mümkünsüz görünürdü, ona görə VQİK-də məni “ağ-qaranı rəngləyən operator” kimi tanıyırdılar.

“Təkcə adanı özünlə apara bilməzsən” bədii filmdə ilk işimdir. Film uğur qazandı, İrəvanda Ümumittifaq Televiziya Filmləri Festivalında uşaq filmləri üzrə “Qran-Pri” mükafatına layiq görüldü.

- Gülbəniz xanımla işləmək necə idi?

- Normal. Allah ona rəhmət eləsin. “Təkcə adanı özünlə apara bilməzsən” çox çətin film idi.

Bu filmdə mən Ramiz Rövşənlə tanış oldum. O, filmin redaktoru idi. Mən də cırtqozun biri... Yaman mübahisə edirdim. Gah rejissorla, gah ssenaristlə.

- Yəni o dərəcədə işlərinə qarışırdınız?

- Dəhşətli mənzərə idi. “Dissonans”dan sonra heç kim mənə söz deyə bilmirdi. İstər-istəməz bir balaca qeyri-adi bir şey edəndə imicini yaradırsan.

- Sizi başa düşürəm. Amma filmin əsas sahibi kim olur - rejissor. Özünüz də sonrakı illərdə rejissor kimi çalışmısınız. Əminəm ki, müdaxilələrə sizin də dözümsüz yanaşdığınız anlar olub.

- Gülbənizlə aramızda narazılıq olmayıb. Çünki o mənim təşəbbüslərimə sevinirdi. Film istehsalata buraxılanda tamam başqa mövzudaydı. Ceyranlardan bəhs edirdi. İstehsalata başlayanda məlum oldu ki, ceyranı əhliləşdirmək mümkün deyil. Amma süjet ceyranların üzərində qurulmuşdu. Mən də deyirdim ki, burda, yəni çəkdiyimiz adada hər tərəf mövzudur. Bir sözlə, axtarıb tapıb çəkirdim, gah razılaşırdılar, gah mübahisə edirdik.

- Ramiz müəllimlə də mübahisə edirdiniz?

- Ramizin adını niyə çəkdim, çünki Ramiz o vaxt gördü ki, mən yaman inadkaram. Əlbəttə, bəzi məsələlərdə məni müdafiə edirdi. Çox məqamlarda mən haqlıydım. Amma siz demişkən, filmin rejissoru var və son söz onundur. Dilə tuturduq... Mən etikanı hər zaman gözləyirdim.

Əlbəttə, rejissor o idi, yaxşısı da, pisi də onundur. Mənə də az imkan yaratmayıb, ona görə Gülbənizə minnətdaram. Bu da rejissorun məsələyə yanaşma tərzidir, qabiliyyətidir. Elə rejissorlar var, qəti razılaşmır, deyir qaradır ki qara. Son nəticədə də ortaya biabırçı bir film çıxır.

Bilirsən, kinorejissor Tofiq Tağızadənin ən böyük bacarığı, qabiliyyəti onda idi ki, çəkiliş qrupunu əsas məqsədə yönəldir, hamını işlədə bilirdi. Hamı təkliflər verirdi, amma o məqsədə xidmət edən təklifi dəyərləndirirdi.

- Və buna görə də udurdu...

- Bəzən çox eşidirik, kimsə deyir ki, o filmdə həmin təklifi mən vermişdim. Ola bilər, təkcə sən də deyil, bir çox təkliflər verilib. Amma məhz sənin təklifin seçilib. Bu da rejissorun müsbət cəhətidir.

“Yeddi oğul istərəm”, “Uzaq sahillərdə” və digərləri... İllər keçdikcə Tofiq Tağızadənin filmləri şedevr olur. Amma elə rejissorlar var ki, hər filmdə bir başqa cür üzə çıxır. Nə kinoda siması, nə də kino dili var.

- “Babamızın babasının babası” filminin çəkilişi zamanı çəkilən fotodur. Filmin ssenarisini Ramiz yazıb. Ssenarinin üzərində mən də işləmişəm. Yadımdadır, onun bağına gedib, xeyli söhbət edib yazırdıq. O dövr mənim üçün vacib bir mərhələ idi.

- Filmi çəkməyi sizə təklif etmişdi?

- Bunu etmək mümkün deyildi. Rasim Ocaqova uzun illər film vermədilər. Ancaq təhsil alandan sonra film çəkdi.

- Yəni keçid etmək çətin idi.

- Adına etibar etmək deyək. O vaxt hər rejissorun öz kateqoriyası var idi. Mənə quruluşçu operator kateqoriyasını vermişdilər.

Bir dəfə də bunu demişəm, mən operatorluqdan rejissorluğa keçməmişəm. Rusiyaya oxumağa gedəndə Bakıda tanınmış və məşhur fotoqraflar məəttəl qalmışdılar. Deyirdilər, hara gedirsən, burda sənin üçün meydan açıqdır.

O vaxtlar fotoqrafiya sahəsində azərbaycanlı demək olar ki, yox idi. Fotoqraflar da çox yaxşı qazanırdılar. Yəni o keçid deyildi, bir yol idi, gedirdim, məqsəd isə hər zaman rejissorluq olub.

Söz-sözü çəkdi, şəkil yaddan çıxdı. Bu, şəkil Şəkidə çəkilib. Gənclik illəri idi, özümə görə də deyildim, indi etiraf edə bilərəm: səhər çəkilişə getməliyik, ikinci rejissor Tofiq Məmmədova acıqlı-acıqlı deyirəm ki, get, Tofiq müəllimi (Tofiq Tağızadə - red.), oyat, gəlsin. Tofiq müəllim də qoca kişi idi, indi fikirləşirəm ki, səhər saat 6-da mən onu niyə oyadırdım? Yaşa dolduqca insan səhvlərini başa düşür, elədiyin hərəkətləri analiz edə bilirsən. Həyat özü insana hər şeyi öyrədir.

- Elədir, Hüseyn müəllim. Gənclik illərində çox şeyləri fikirləşmədən edirik.

- Çünki fikirləşməyə ehtiyac duymuruq.

- “Qəm pəncərəsi” filmində İsgəndərin meşədə şərab içdiyi səhnəni çəkirdik. Şamaxıda, Pirquludayıq.

– Filmin operatoru olmağı sizə Anar müəllim təklif etmişdi?

- Əlbəttə. Anarla biz çoxdan tanış idik.

- Düzdü, axı “Qobustan”da birgə işləmisiniz. Rejissorluğu necə idi? Siz işinə qarışırdınızmı?

- Anarın rejissorluğu kino vasitəsilə maarifləndirmədir. Mən də belə qəbul edirəm. Və mənə görə bu balaca iş deyil. Kino vasitəsilə bu funksiyanı yerinə yetirməyi də bacarmaq lazımdır. O, dramaturgiyanı elə qurub, elə təqdim edir ki... Bu, həqiqətən məharətdir. “Qəm pəncərəsi” Cəlil Məmmədquluzadə, “Uzun ömrün akkordları” isə Üzeyir Hacıbəyov haqqında böyük dastandır.

- Anar müəllim başqa rejissor da axtarmır...

- Fikir verin, “Uzun ömrün akkordları”nı kiminlə çəkib?

- Zaur Məhərrəmovla.

- Hansı ki, rejissorluq edir.

- Sizinlə də “Qəm pəncərə”sini çəkib. Fikrinizi tutdum.

- Anar verilən təklifə çox normal yanaşırdı. Məncə, onun iddiası yox idi. Anarla çəkiliş vaxtı hansısa anlaşmazlıq yadıma gəlmir.

- Bu, “Süd dişinin ağrısı” filminin yaradıcı komandasıdır.

“Qəm pəncərəsi”ndən sonra mən gəlib Cəmil Əlibəyova dedim ki, daha operator kimi işləməyəcəm. Biz Ramizlə “Süd dişinin ağrısı”nı yazmağa başlamışdıq. Hələ ondan da qabaq “Şəhərli biçinçilər”i yazırdıq. Onu mən çəkməli idim. Əlibəyov da bununla bağlı mənə söz vermişdi. Mənə inanırdı.

Sonra Cəmil Əlibəyov vəzifədən getdi, yerinə Eyvaz Borçalı təyin olundu. “Şəhərli biçinçilər” in ssenarisi də qəbul olunmuş, rejissor kimi də mən təsdiqlənmişdim. Amma Eyvaz qəti etiraz etdi.

- Səbəb nə idi ki?

- Mənə inanmırdı. Ümumiyyətlə, məndən xoşu gəlmirdi. Mən sözü üzə deyən adamam. Bu da çoxlarının xoşuna gəlmir.

- Başınız buna görə çox ağrısa gərək... Bunun peşmançılığını çəkirsiniz?

- Qətiyyən. Riyakarlıqdan pis şey yoxdur. Məncə, həmin insanlar heç vaxt azad insan ola bilməzlər.

Çox hay-küydən sonra razılaşdı. Amma tələbi bu idi ki, filmin ikinci rejissoru da olmalıdır. Əbdül Mahmudbəyova təklif olundu, o, razılığını bildirdi. Bərabər yaxşı da işlədik. Mən filmin həm təsvir rejissoru, həm də ikinci rejissoru oldum.

Hesab edirəm ki, “Şəhərli biçinçilər” uğurlu film idi. Sadəcə o direktor hər şeyi korladı. Film Moskva televiziyasının sifarişi ilə çəkilmişdi. Onlar materialı qəbul edəndən sonra biz səsləndirmə, montaj işlərini həyata keçirməliydik. Eyvaz Borçalı təklif etdi ki, film burada səsləndirilsin, ona görə də filmin rus dilində səslənməsi biabırçı oldu. Buna görə çox əziyyət çəkdim.

“Süd dişinin ağrısı”nı çəkəndə artıq mühit dəyişmişdi. Kinostudiyanın rəhbəri Ramiz Fətəliyev idi. Filmi Moskvada təhvil verəndən sonra Bakıya gəldim və mənə rejissor kateqoriyasını verdilər. O əmr hələ indiyə kimi məndədir. Onu elə-belə vermirdilər. Filmi təhvil verəndən sonra kateqoriyanı aldım və rəsmi rejissor statusuna sahib oldum. Bəli, uzun, çətin, amma maraqlı bir yol idi.

İstedad anlayışı çox subyektivdir. Hər bir insan özünü istedadlı hesab edir. Obyektiv faktor festivallar, ümumi münasibətdir. İstedadı gizlətmək olmur. İstedadlı şeyi görməmək mümkün də deyil. Sənətdə bu, belədir.

- “Şahid qız” filmindəndir. “Özgə vaxt”ın sinopsisi hazır idi. O vaxt ssenari keçmədi, Ramiz Fətəliyev mənə dedi ki, indi “Özgə vaxt”ın vaxtı deyil. Başqa mövzuda film çək. Pis ərəfələr idi.

- Bədii Şurada kimlər idi?

- 1990-cı ildə köhnə Şura dağılmışdı, təzə də hələ qurulmamışdı.

- "Keçmədi" dediniz, ona görə soruşdum. Kim keçirtmədi?

- Dedilər ki, gözlə, çünki onda kommersiya bumu var idi, kinostudiyaya özəl pullar gəlirdi. Pul çox idi, filmi çəkməyə rejissor tapa bilmirdilər.

- Pullar hardan gəlirdi?

- Şirkətlərdən, banklardan... Azadlıq verilmişdi. Sonra hamısı qapandı.

- Güzəştlərmi vardı? Axı o dövr elə bir dövr idi ki, həyat, yaşamaq çətin idi.

- Bu müəyyən dərəcədə pulun yuyulmasının bir vasitəsi, həm də çoxlu pulların sərmayəsi idi. O vaxt biznes o qədər də inkişaf etməmişdi, ona görə sənətə istiqamətləndirilirdi.

Ramiz Fətəliyev mənə dedi ki, kommersiya filmi ilə bağlı nələrsə fikirləş, çək, ondan sonra “Özgə vaxt”ı çəkərsən. “Şahid qız”ın ideyası fikrimdə var idi. Bir həftəyə ssenarini yazdım, Ramiz də bəyəndi və istehsalata buraxdı.

- Amma özünüz bəyənməmisiniz.

- Deyirlər ki, övladın pisi, yaxşısı yoxdur. Hamısı mənim üçün eyni dərəcədədir. Nə olubsa, hamısı mənim səhvlərim ucbatımdan olub. Düşünürəm ki, filmdə məsələni başqa cür qoymaq olardı. Sonra da düşünürəm ki, o zəmanədə başa düşülməyəcəkdi. Zaman belə tələb edirdi.

- Bəlkə daha sadə çəkilməli idi.

- Daha sadə, aydın, yığcam. Filmin sonunda belə bir fikir qeyd olunub: “Həmişə belə olub, belədir və belə olacaq. Əgər biz demokratik-hüquqi dövlət qura bilməsək...”

Əsas məsələ filmdə bunu göstərmək idi. Əgər belə bir dövlət yoxdursa, həmişə bir bəhanə ilə bir şey tapıb nəsə edəcəklər.

- “Şahid qız” o dövrün digər filmləri kimi kinoteatrlarda nümayişə hesablanmışdı. Uğurlu oldumu?

- Film kinoteatrlarda o qədər də yaxşı nümayiş olunmadı. Çünki o ərəfədə kommersiya filmlərinin bumu idi. Həm mövzu, həm janr baxımından deyirəm.

Mənə elə gəlir ki, filmdə o zamanın ab-havasını göstərə bilmişəm.

20 Yanvar hadisələrindən sonra ruslar Bakıya gəldi, ölkədə komendant saatı tətbiq edilmişdi. Film çəkilişləri də həmin ərəfələrdə aparılırdı.

- “Şahid qız”ın çəkiliş qrupu. Həsən Məmmədov, Sənubər İsgəndərli, Rafiq Əliyev, Ötkəm İsgəndərov, operator Rafiq Quliyev..

- Filmi bank maliyyələşdirirdi?

- Ramiz Fətəliyev həm də “Universal bank”ın idarə heyətinin üzvü idi. Ona görə kinostudiyaya sərmayə qoyan əsas mənbə o idi. O vaxt maliyyə sistemində çox azadlıq var idi. İndi yoxdur.

“Şahid qız” filmindən sonra təxminən 1991-ci illər idi, kino ictimayyəti “Azərkinovideo” İstehsalat Birliyinin Mədəniyyət Nazirliyinin tabeliyindən çıxıb birbaşa Nazirlər Kabinetinə tabe olmasına nail oldu. Və rəhbərliyi dəyişdirildi. Oktay Mir Qasım rəhbər, mən isə birinci müavin təyin olundum.

- Çəkiliş meydançasından təşkilati işə getdiniz.

- Yaxşı oldu. Rejissor sənətinin ən çətin və ağır funksiyaları elə təşkilati işdir. Sən yəqin məmur demək istəyirsən...

- Yaradıcı insanlar adətən məmur olmağı ona görə istəmirlər ki, yaradıcılığa vaxt qalmır.

- Çox səhv fikirdir. İnsanın özündən asılıdır.

- “Azərkinovideo” ilə neçə film istehsal edirdi?

- O vaxtlar özəl qurumların maliyyə imkanları çox idi. Eldar Quliyevə dövlətin hesabına film çəkmək sərfəli deyildi. Eləcə də Rasim Ocaqova. Öz studiyası var idi, filmlərini də orda çəkirdi. “Təhminə” dövlət vəsaitinə çəkilməyib.

Özəl sahədə həm vəsait çox idi, həm də sərbəstlik. Burda həm vəsait az idi, həm də senzura vardı.

Nazirlər Kabineti bizim planımızı təsdiq edirdi və plana uyğun maliyyə ayrılırdı. O dönəm “Özgə vaxt”, “Sarı gəlin”, “Ümid”, “Ağ atlı oğlan” və indi adını unutduğum bir çox filmlər çəkildi.

2001-ci ildə “Azerkinovideo” ləğv olundu, kino Mədəniyyət Nazirliyinin tərkibinə keçdi. Yavaş-yavaş da hər şey dağıldı.

- Dövlət Film Fondunun ilk binasıdır.

- Bu da Dövlət Film Fondunun ilk kollektividir. Ayaz, Aydın, mən və digərləri... Mənim ideyam idi və nə yaxşı ki, vaxtında bunu yaratdıq. O vaxt filmləri ordan-burdan yığa-yığa “Qələbə” kinoteatrında özfəaliyyət səviyyəsində təmizləyirdik.

Azərbaycanda çəkilən filmlər öz dilimizdə səslənirdi, sonra Moskvaya təhvil verilirdi. Moskva isə SSRİ-də yayıma buraxmaq üçün onu rus dilində dublyaj edirdi. Moskvada saxlanılan neqativ orijinaldır, amma rus dilindədir. Filmlərin Azərbaycan versiyası bizdə qalırdı. Yəni orijinalı bizdə - kinostudiyadadır.

SSRİ-də olan respublikaların içərisindən ilk Film Fondu biz yaratdıq. Bununla da bir çox şeylərin məhvinin qarşısını aldıq.

Film Fondda çalışanlar soyuqda, min bir əziyyətlə işləyirdilər, maaş gah var idi, gah yox. Onlara deyirdim ki, vaxt gələcək, siz işə sevinə-sevinə gələcəksiniz, sizinlə qürur duyacaqlar. O günlər gəldi...

- 1995-ci ildə “Özgə vaxt” filmi çəkildi. Bu da filmin çəkiliş qrupudur. Şəkil Zağulbada çəkilib. Ələddin müəllim, Ayan, operator Amin, Nadir, qrimyor Elik Vahidov, geyim üzrə rəssam Mehriban Əfəndi və başqaları...

- Aktyor- rejissor münasibətində despotsunuz?

- Despot aktyora qarşı olmur. Çəkiliş prosesinin təşkilində çox dəqiq, çox tələbkar olmalısan. 60-80 adam, hərəsinin də bir avazı var. Birinin kefi var, birinin yoxdur. Rejissorun ən böyük funksiyası hər şeyi idarə etməkdir. Ona görə də təəccüblənməyin. İşi təşkil etmək lazımdır.

- Olubmu ki, aktyoru təsdiqləyəsiniz, amma iş prosesində peşman olduğunuzu anlayasınız. Olubsa, nə etmisiniz?

- Olub. Günah da rejissorundur. Çünki seçimi rejissor edir.

Kino istehsalı prosesində ən həssas münasibətlər rejissorla aktyor arasındadır. Ən peşəkar aktyorlar birinci dəfə işlədikləri rejissoru sınağa çəkirlər. Deyirsən belə oyna, oynayır, deyirsən elə oyna oynayır, aktyor nə oynayırsa özündən yaxşı bilən olmur. Əgər rejissor onun oynadığını görmürsə, bunu aktyor hiss edir. Aktyor fikirləşir ki, mən eyni şeyi oynadım, amma rejissor başa düşmədi.

Həsənağa Turabov bunu yaman bacarırdı. Düz də edirdi, çünki səviyyəli aktyor əlbəttə, istər ki, rejissorun qoyduğu, dediyi, arzuladığı, qurduğu obrazı yaratsın. Çox nadir aktyorlar var ki, özü-özünə rejissorluq edir. Ondan aktyor olmaz. Çünki rejissor hər zaman aktyorun güzgüsüdür. Ondan başqa heç kim görmür və bilmir ki, aktyor nə edir. Əgər rejissorda o hissiyyat yoxdursa, münasibətlər qurulmur və belə olan halda heç nə kömək etməz. Deməli, alınmır.

Ələddin Abbasova sözü bir dəfə deyirdin, özü də çox sadə dildə... Onu da edirdi. Çox peşəkar idi. Elə aktyor var ki, tarix danışırsan, amma xeyri yoxdur.

İstedad başqa, peşə başqadır. Peşəkarlıq olmalıdır, olmasa heç nə... İstedadla peşə birlikdə olanda çox gözəl olur.

- Bu foto “Özgə vaxt” filminə görə Madriddə “Ən yaxşı rejissor işi” mükafatını aldığım vaxt çəkilib. Filmə festivallarda tamaşaçılar, tənqidçilər çox maraqlı reaksiyalar verirdilər.

Mən elə bilirdim ki, ataya belə fanatik sevgi ancaq bizdədir. Amma elə deyilmiş...

İnsanın başqa zamanda yaşaması fəlsəfi obraz kimi çoxdankı ideyam idi. O cümlədən də məkan anlayışı. Zaman, məkan, hərəkət - bu üçü həyatın da kinonun da əsas elementidir.

- Sonuncu filminiz “Məkanın melodiyası”nı 2004-cü ildə çəkmisiniz. 20 ildən çoxdur ki, film çəkmirsiniz. Səbəblərinə sizinlə söhbətlərimizdə dəfələrlə aydınlıq gətirmişik.

- Çəkməyə imkan vermədilər, Nərmin. “Məkanın melodiyası”ndan sonra çəkmək istədiyim üç film ideyam var idi. Ələddin müəllimə (Ələddin Abbasov - red.) demişdim ki, onu növbəti filmə də çəkəcəm. Gözləyirdi, inanırdı...

Beynimdə “Film çəkməyən rejissor özünü necə hiss edir?” sualı dolaşır, amma bu mənə görə ən kədərli suallardan biridir. Söhbətimizi də kədərli notlarla bitirmək istəmirəm. Ona görə də bu sualı verməyəcəm. Növbəti şəkildə Eldar Quliyevi görürəm...

- 1999-cu ildə mənim təşəbbüsümlə 32 rejissorla birləşib Professional Kinorejissorlar Gildiyasını yaratdıq. Foto Gildiyanın təsis konfransındandır. Eldar Quliyev Gildiyanın prezidenti, mən də idarə heyətinin sədri oldum.

Bunu yaratmaq ona görə mümkün oldu ki, hamı dəyişikliklər gözləyirdi və mən də vəzifədəydim və bütün ixtiyar bizdəydi, yəni kino işçilərindən asılı idi. Dediyimiz sözlər keçirdi. Bəlkə də başqa vaxt olsaydı, bunu etmək olmayacaqdı. Vəzifədən bir var öz məqsədin, bir də var yaxşı və ümumi məqsədlər üçün istifadə edirsən...

Məqsədimiz müəlliflərin hüquqlarını qorumaq idi. İndiyə qədər də bu işimizi vicdanla davam etdiririk.