BAKI, 3 aprel. TELEQRAF

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının yaranmasının 80 illiyi münasibəti ilə 18 mart 2025-ci il tarixdə Sərəncam imzalamışdır. Düşündüm ki, bu məqamda Azərbaycan Elmlər Akademiyasının təsisçilərindən biri olmuş Heydər Hüseynovun həyat yolu ilə facebookdaşlarımı tanış etsəm yerinə düşər. Aprelin 3-də Azərbaycan Elmlər Akademiyasının vitse-prezidenti, iki dəfə Stalin mükafatı laureatı, Azərbaycanın ən böyük filosof alimi, 1908-ci ildə qədim Azərbaycan şəhəri İrəvanda anadan olmuş və cəmi 42 yaş yaşamış, akademik Heydər Hüseynovun doğum günüdür.

Acı taleyin son səhifələri

Azərbaycan xalqının XX əsrdə yetişdirdiyi nadir şəxsiyyətlərdən biri, görkəmli alim Heydər Hüseynov haqqında düşünərkən gözlərim önündə ilk növbədə onun acı taleyinin son səhifələri canlanır. ...1950-ci il avqustun 15-də Şüvəlandakı bağ evində ona qarşı olan dözülməz haqsızlıqlara və aparılan qarayaxma kampaniyasına etiraz əlaməti olaraq özünü asan Heydər Hüseynovun ölümü ilə bağlı mətbuatda rəsmi məlumat verilməmişdi. Halbuki Azərbaycanın ilk akademiklərindən biri, dövrün ən yüksək təltifi olan Stalin mükafatına iki dəfə layiq görülmüş, Azərbaycan Elmlər Akademiyasının vitse-prezidenti, eyni zamanda İctimai elmlər bölməsinin sədri, Azərbaycan Dövlət Universitetinin (indiki BDU) Fəlsəfə kafedrasının müdiri, Azərbaycan KP MK yanında Partiya Tarixi İnstitutunun direktoru kimi çox məşhur olan bu şəxsiyyətin ölüm xəbəri bütün SSRİ-yə yayılmış, hətta ölkə başçısı Stalinə də məruzə edilmişdi.

Şüvəlanda isə hadisə yerinə tezliklə çoxlu milis (polis), prokurorluq işçisi gəlib adamları sorğu-sual etmiş, onun özünü asdığı yerin qapısını möhürləmişdilər. Sonra da həmin amansız insanlar onun yetim qalmış üç körpə qız uşağını və onların anasını bu ölümün günahkarı kimi uzun-uzadı sorğu-suala tutmuşdular. Atanın faciəsindən hələ özlərinə gəlməmiş uşaqlar da, bədbəxt olmuş ana da bu dəhşətdən sarsılaraq bir tərəfdən də sorğu-suallardan necə yaxa qurtarmaq haqqında düşünürdülər.

Körpələr də, ana da bir-birinə qısılıb ağlaşırdılar. "İstintaq aparanlar" sualları dolu kimi üstlərinə yağdırırdılar: "Hadisə necə oldu? Ola bilməz ki, siz bilməyəsiniz? Nəyi gizlədirsiniz? Niyə vaxtında gəlib xəbər verməmisiniz? Bəlkə özünüz buna şərait yaratmısınız?"
Körpələr isə yalnız ağlaşırdı. Ana da hönkür-hönkür göz yaşı tökürdü. Deyə bilmirdilər ki, bu dəhşəti yaradan sizi bura göndərən "sifarişçilərdir". Yalnız üstündən xeyli vaxt keçdikdən sonra bütün həqiqətlər məlum olacaq, bu böyük şəxsiyyətin tarix qarşısında gördüyü nəhəng işlər həqiqi qiymətini tapacaq, onun dəyəri bilinəcəkdi.

İndi isə sifarişlə "istintaq aparanlar" sorğu-sualdan əl çəkmir,"ağa"larının günahlarını kiminsə boynuna qoymağa, kiməsə "sədaqətlərini" sübut etməyə çalışırdılar. Nəhayət "gərgin" istintaq prosesindən sonra akademik Heydər Hüseynovun uşaqları tərəfindən yox, özünü asdığı müəyyənləşdi, "istintaqı" aparanlar bir kənara çəkildilər, uşaqları da, ananı da sakit buraxdılar.

Onu Fəxri xiyabanda yox, adi şəhər qəbiristanlığında dəfn etdilər. Dəfnə tanınmış adamlar, "dostlar", partiya, dövlət xadimləri gəlmədi...

Heydər Hacı Nəcəf oğlu Hüseynov 1908-ci il aprelin 3-də qədim Azərbaycan şəhəri İrəvanda anadan olmuşdur. Şəhərin zəngin tacirlərindən olan atası Hacı Nəcəfin külfəti İrəvanın sayılıb-seçilən ailələrindən idi. Onların şəhərin ən yaxşı yerlərindən birində - Təpəbaşı məhəlləsində, Zəngi çayının sahilində ikimərtəbəli yaraşıqlı evi, həyətlərində böyük meyvə bağı var idi. Hacı Nəcəf Kərbəlayi Hacı Hüseyn oğlu (1867-1909) ticarətlə məşğul olur, rus tacirləri ilə, xüsusilə Novqorod şəhəri ilə sıx əlaqə saxlayırdı. O, Məşədi Gülsüm Məmmədəli qızı Fərəcova adlı xanımla ailə qurmuş və bu izdivacdan onların altı uşağı dünyaya gəlmişdi: oğlanları Yusif, Əkbər, Yaqub, Muxtar, qızları Ruqiyyə, sonbeşik Heydər.

1909-cu ilə qədər ailə xoşbəxt, rahat həyat sürürdü. Hüseynovların üç böyük oğlu İrəvan Gimnaziyasında oxuyur (İrəvan Gimnaziyası 1881-ci ildən fəaliyyət göstərirdi), ata və analarının onlarla bağlı arzu və istəklərini reallaşdırmağa çalışırdılar. Hacı Nəcəf və Məşədi Gülsüm səmimiyyətlə dinə bağlı olduqlarına görə müsəlmanlar üçün vacib sayılan ayinlərə əməl edir - namaz qılır, oruc tutur, müqəddəs ocaqları ziyarət edir, xeyriyyə işləri ilə məşğul olurdular. Hacı Nəcəf Məkkədə olmaqla yanaşı, Məhşədi və Kərbəlanı da ziyarət etmişdi.

Heydərin bir yaşı olanda Hacı Nəcəf cərrahiyə əməliyyatı zamanı vəfat edir. Bu itki ailəni çox sarsıtsa da, onlar özlərində yaşamağa güc tapır və ailə başçısının qoyduğu ənənələri və işləri davam etdirirlər. Əsas ağırlıq da böyük qardaş Yusifin üzərinə düşmüşdü. 1909-cu ildə o, artıq ailəli idi. Öz ailəsinin, anasının, kiçik qardaşlarının və bacısının qayğısını çəkmək, onları dolandırmaq üçün Yusif çox çalışmalı olurdu.

Ancaq tale oyunları davam edir və ailənin güman yeri olan Yusif 1918-ci ilin martında ermənilərin İrəvan quberniyasında və Zəngəzurda törətdikləri soyqırım zamanı vəhşicəsinə öldürülür. Məşədi Gülsüm övladları və Yusifin yetim qalmış uşaqları ilə birlikdə bu vəhşiliklərdən canını qurtarmaq üçün vətəni tərk etməyə məcbur olur. Ailə əvvəlcə Gürcüstanın Batumi şəhərinə, oradan isə Rusiyanın Stavropol vilayətinə köçür. Burada da erməni təzyiqi və dözülməz çətinliklərlə qarşılaşdıqları üçün 1920-ci ildə Bakıya köçürlər.

Bu vaxt Heydərin artıq 12 yaşı var idi. Lakin ailələrində baş verən faciələr və qaçqınlıq üzündən o hələ də məktəbə gedə bilməmişdi. Hüseynovlar ailəsi İçərişəhərdə, Dvorsovaya 26 ünvanında kirayə ev götürürlər. Ailənin çətin şəraitdə yaşamasına baxmayaraq, Gülsüm xanım gen yaddaşından irəli gələn ənənəni - xeyriyyəçiliyi davam etdirərək İçərişəhərin Cümə məscidinə su çəkdirir.

Gülsüm xanım kiçik oğlunu 18 nömrəli məktəbə qoyur. Təhsil prosesi, məktəb mühiti, orada hökm sürən abu-hava balaca Heydərin daxili imkanlarının açılmasına, istedadının üzə çıxmasına şərait yaradır. Burada o, yaxşı oxumaqla bərabər məktəbin divar qəzetini redaktə edir, ictimai işlərdə fəallıq göstərir, şeir yazmağa başlayır və bu zaman onun humanitar elmlərə xüsusi marağı üzə çıxır.
Bakı şəhəri 18 nömrəli məktəbdə Heydərlə yanaşı, Süleyman Rüstəm, Mikayıl Müşfiq, Əfrasiyab və Şəmsi Bədəlbəylilər, Məmmədağa Şirəliyev, Hüseyn Bakıxanov da oxuyurdular. Həmin illərdə məktəbdə Feyzulla Qasımzadə, Hənəfi Zeynallı və Atababa Musaxanlı kimi dövrün tanınmış ziyalıları dərs deyirdilər.

Bu illərdə Heydər komsomol sıralarına qəbul olunur. Maddi çətinlik çəkən ailəsini dolandırmaq məqsədi ilə o, kitabxanada işə düzəlir, lakin cüzi qazancla ailəyə kömək edə bilmədiyini görüb 16 yaşından fəhləlik etməyə başlayır. Hələ gənc yaşlarından həyatın çətin üzü ilə qarşılaşan, ağır uşaqlıq, gənclik dövrü yaşayan Heydər 18 yaşında daha bir zərbə alır. 1926-cı il aprelin 25-də anası - Məşədi Gülsüm 60 yaşında vəfat edir. Ailəsinin bütün ağırlığını hələ bərkiməmiş çiyinlərində daşımalı olan Heydər təhsilinə fasilə vermədən daha gərgin işləməli olur.

Nəhayət, 1927-ci ildə Heydər Hüseynov həmin orta məktəbi bitirir. Maraqlıdır ki, 12 yaşında birinci sinfə gedən Heydər istedadı sayəsində sinifdən-sinfə ekstern qaydada keçirilə-keçirilə cəmi 7 ilə, 19 yaşı olarkən orta təhsilini başa vurur. Onun arxiv sənədlərində məktəbdə oxuduğu illərdə 15 fəndən dərs aldığı, onları müvəffəqiyyətlə mənimsədiyi qeyd olunur.

Məktəbi bitirdikdən sonra Heydər Hüseynov təhsilini davam etdirmək üçün Bakı Pedaqoji Texnikumunda oxumağa başlayır. O, texnikumda təhsilini davam etdirə-etdirə pedaqoji fəaliyyətlə də məşğul olur.

Sonralar akademik olmuş görkəmli alim Feyzulla Qasımzadə orta məktəbdən tanıdığı bu istedadlı, işgüzar gənci daim nəzarətində saxlayır, onun bacarıqlarını düzgün məcraya yönəltməyə və inkişaf etdirməyə çalışır. Onun məsləhəti ilə texnikumda oxuya-oxuya Heydər Azərbaycan Dövlət Universitetinin Şərqşünaslıq fakültəsinə daxil olur.

Azərbaycan Dövlət Universitetinin (indiki BDU) Şərqşünaslıq fakültəsinin linqvistika (dilçilik) ixtisası üzrə tələbəsi olduğu müddətdə dövrün görkəmli alimlərindən dərs alan Heydər Hüseynov ərəb və fars dillərinə mükəmməl yiyələnir.

1930-cu ildə dövlətin qərarı ilə siyasi səbəblərdən bağlanan indiki BDU-nun tələbələrini Pedaqoji İnstituta köçürülər və 1931-ci ildə o, həmin ali məktəbin pedaqoji fakültəsini bitirir.

Azərbaycan Pedaqoji İnstitutunun ən fəal və istedadlı məzunu kimi Heydər Hüseynov Azərbaycan Dövlət Elmi tədqiqat İnstitutunun Fəlsəfə şöbəsinin aspiranturasına göndərilir. Bir il aspirantura təhsili aldıqdan sonra Sənaye İnstitutuna (indiki ADNSU) və Sovet Ticarəti İnstitutuna (indiki UNEC) fəlsəfə müəllimi təyin olunur. Marksizm-Leninizm fəlsəfəsini maraqlı və çox gözəl tədris edən gənc müəllim tez bir zamanda tələbələrin sevimlisinə çevrilir. Sonralar o, Azərbaycan Dövlət Tibb Politexnikumunda da müəllimlik edir.

Körpəlikdən taleyi üzünə gülməyən, ömrünün sonunadək tale oyunları ilə mübarizə aparan Heydər Hüseynov 1934-cü ildə tacir Süleyman Abdullayevin Tale adlı qızı ilə ailə həyatı qurur (Həm tacir, həm də Müsavat partiyasının üzvü olduğuna görə qayınatası Süleyman 1937-ci ildə güllələnir). Heydər Hüseynovla Tale Abdullayevanın ailəsində üç qız uşağı - 1935-ci ildə Sara, 1939-cu ildə Leyla, 1941-ci ildə Sevda dünyaya gəlirlər.

Gənc alimin böyük uğurları

Məlum olduğu kimi, 1935-ci il oktyabrın 25-də SSRİ Elmlər Akademiyasının Azərbaycan Filialı yaradılmışdı. Filialının təşkil edilməsi ilə Azərbaycanın artıq Akademiyada şöbə qismində deyil, filial statusunda fəaliyyət göstərməsinə meydan açılmışdı. Qısa müddət ərzində Azərbaycan Filialında Kimya, Geologiya, Tarix, Etnoqrafiya və Arxeologiya, Botanika, Zoologiya, Energetika, Fizika və Torpaqşünaslıq Sektorları təşkil olunmuşdu. Statusun artması Azərbaycan Filialının tərkibində ayrı-ayrı elmi-tədqiqat institutlarının yaradılmasına imkan vermişdi. Geologiya İnstitutu, Tarix, Dil və Ədəbiyyat İnstitutu, az sonra Dilçilik, Ədəbiyyat institutları, Coğrafiya İnstitutu, Neft və Kimya İnstitutu məhz həmin tarixi mərhələdə açılmışdı. Elmi-tədqiqat institutları səviyyəsində aparılmış tədqiqatlar daha sistemli və ardıcıl olmuş, ölkənin sosial-iqtisadi inkişafının və mədəni mühitinin tələblərinə cavab verərək Azərbaycanda gedən inkişaf proseslərinə özünün müsbət təsirini göstərmişdi. Xüsusən, kimya, geologiya, coğrafiya, botanika, energetika istiqamətləri üzrə əldə edilmiş mühüm elmi nəticələr, meydana çıxmış təşəbbüslər SSRİ Elmlər Akademiyasının Azərbaycan Filialına böyük nüfuz qazandırmışdı.

SSRİ Elmlər Akademiyasının Azərbaycan Filialının və orada aparılan elmi işlərin təşkilində böyük xidmətləri olan Heydər Hüseynov 26 yaşında ikən Filialın sədr müavini, 1944-cü ildən - 36 yaşında ikən sədri olur.

Yorulmaq bilməyən Heydər Hüseynov 1936-cı ildən etibarən Azərbaycan SSR Xalq Komissarları Soveti yanında Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası Komitəsində işləməyə başlayır. Həmin komitədə əvvəlcə elmi işçi, sonra elmi katib kimi fəaliyyət göstərir. Komitə SSRİ Elmlər Akademiyasının Azərbaycan Filialının Ensiklopediya və Lüğətlər İnstitutuna çevrildikdən sonra həmin institutun direktoru vəzifəsinə təyin edilir. Bu illərdə onun elmi fəaliyyəti daha geniş vüsət alır. İnstitutun əməkdaşları ilə birlikdə lüğətlərin tərtibi üzərində gərgin işə başlayır, dilçiliklə, ədəbiyyatla bağlı məqalələr çap etdirir. 1939-cu ildə onun rəhbərliyi ilə "Rusca-Azərbaycanca lüğət", "Rusca-Azərbaycanca məktəbli lüğəti", "İzahlı Azərbaycanca-Rusca lüğət" çap olunur.

1939-cu il martın 23-də Heydər Hüseynova SSRİ Ali Attestasiya Komissiyasının qərarı ilə dosent elmi adı verilir. 1939-cu il iyunun 15-də o, Tiflis şəhərində "M.F.Axundovun fəlsəfi görüşləri" adlı dissertasiya müdafiə edir.

30-cu illərin dramatik hadisələri bir çoxları kimi Heydər Hüseynovun həyatında da silinməz acı izlər buraxır. Yaxın qohumlarının, o cümlədən, dost və həmkarları - Əhməd ağa Kazımovun, Ağabala Mehdiyevin, sevimli müəllimi Bəkir Çobanzadənin və başqalarının həbsi, güllələnməsi onun ideallarını sarsıdır, dünyaya baxışında müəyyən dəyişikliklərə səbəb olur.

Avtoritar bir mühitdə, hər şeyin respublika başçısının münasibətindən asılı olduğu dövrdə Azərbaycanın rəhbəri Mir Cəfər Bağırovun gənc alimə rəğbəti, sözsüz ki, onun taleyində böyük rol oynayır. Heydər Hüseynovun həyatı ilə bağlı aparılan tədqiqatlar bunu deməyə əsas verir ki, M.C.Bağırov bu istedadlı gənc alimə xoş münasibət bəsləmiş, onun vəzifəcə irəli çəkilməsində, müəyyən məqamlarda təhlükələrdən kənarlaşdırılmasında müsbət rol oynamışdır. Belə ki, 1937-ci ildə repressiya dalğası SSRİ-ni ağuşuna alanda Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası işçilərinin əksəriyyəti həbs olunur, bir hissəsi güllələnir. Lakin tacir ailəsindən çıxan, qayınatası Müsavatın üzvü kimi repressiyaya məruz qalan Heydər Hüseynova toxunulmur, ara soyuyana qədər Azərbaycandan uzaqlaşdırılır. Hətta 1940-cı ildə SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətinin fərmanı ilə Heydər Hüseynov elmi və pedaqoji sahələr üzrə yeni kadrların yetişdirilməsində göstərdiyi xidmətlərə görə "Şərəf nişanı" ordeni ilə təltif olunur.
Heydər Hüseynov 1941-ci il 29 dekabrda bir qrup Azərbaycan ziyalısı ilə cəbhəyə yollanır. Geniş bilik və bacarığı, yüksək natiqlik qabiliyyəti olan gənc alim döyüşçülər qarşısında faşizmlə bağlı çıxışlarında dinləyicilərini faşizm üzərində qələbənin labüdlüyünə, mədəniyyətin heç bir qüvvə tərəfindən məhv edilməyəcəyinə əminlik yarada, optimizmə kökləyə bilirdi. Müharibə illərini onun yaradıcılığının ən məhsuldar dövrü hesab etmək olar.
27 may 1944-cü il tarixində isə "Azərbaycanda fəlsəfi və ictimai-siyasi fikir tarixinin əsas problemləri" adlı fundamental əsəri işləyib hazırladığına görə SSRİ Xalq Komissarları Soveti yanında Ümumittifaq Ali Məktəb Komitəsinin Ali Attestasiya Komissiyasının qərarı ilə Heydər Hüseynova fəlsəfə elmlər doktoru elmi dərəcəsi və professor elmi adı verilir.

Ona göstərilən diqqətdən daha da ruhlanan Heydər Hüseynov respublika və ümumittifaq miqyasında daha böyük işlər görməyə, Azərbaycan elminin həm təbliği, həm də inkişafı istiqamətində yeni layihələr həyata keçirməyə başlayır. 1943-cü ildə "Müxtəsər Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi" kitabının birinci cildi, 1944-cü ildə isə ikinci cildi çap olunur.

1944-cü ildə Heydər Hüseynovun "Azərbaycan alimi və şairi Mirzə Cəfər haqqında böyük rus mütəfəkkiri V.Q.Belinskinin rəyi" adlı məqaləsi çap olunur. Məqalədə belə böyük bir şəxsiyyətin xalqı tərəfindən tanınmasını vacib hesab edən Heydər Hüseynov bu istiqamətdə işlərini durmadan davam etdirir. Tarixin səhifələri arasında itib-batan, öz doğma torpağında tanınmayan mütəfəkkirlərin irsini axtarıb-arayır, bəzən siyasi rejimin verdiyi müəyyən imtiyazları aşıb gələcək tədqiqatlar üçün platforma yaradır, Azərbaycan elmini düzgün məcraya yönəldir. Heydər Hüseynov, sadəcə, bir tədqiqatçı deyildi. O, Azərbaycanda ümumən ictimai və humanitar elmlərin başında duran və onlara tematik, ideoloji istiqamət verən bir şəxsiyyət idi. Azərbaycanda gələcək tədqiqatların istiqaməti və dərsliklərin məzmunu onun dünyagörüşündən, mövqeyindən çox asılı idi. Bu mövqe Moskva üçün təhlükəli həddə gəlib çatmışdı. Heydər Hüseynov müttəfiq respublikalara verilmiş şərti, nisbi müstəqillik hüdudlarını çoxdan keçmiş və marksist ideologiyasının pozitiv məqamlarına istinad etməklə milli şüurun və milli mədəniyyətin inkişafı naminə imperiyanın yol verə biləcəyindən qat-qat çox işlər görmüşdü. Onun elmi irsinə nəzər salarkən söhbətin daha çox öz yazıçılarımızdan getdiyini, tədqiqat obyekti kimi Nizami Gəncəvinin, Mirzə Fətəli Axundovun, Mirzə Kazım bəyin, Səməd Vurğunun əsərlərinin seçildiyini görərkən bunları öz "elmi-tədqiqat" standartlarına uyğunlaşdıra bilmirlər. Lakin əsl fəlsəfə bu "standartlardan" çox yüksəkdə durur.

Tarixə bağlı ziyalı

Sonrakı dövrlərdə məhz Heydər Hüseynovun bu missiyasının davamı olaraq Nizaminin, Füzulinin, Abbasqulu ağa Bakıxanovun, Mirzə Fətəli Axundovun, Həsən bəy Zərdabinin və digər görkəmli Azərbaycan mütəfəkkirlərinin yaradıcılığı fəlsəfi müstəvidə tədqiq edilmiş, bu mövzularda çoxlu dissertasiya işləri, məqalələr və monoqrafiyalar yazılmışdır. 1944-cü ildə Üzeyir Hacıbəyova dərin hörmət bəsləyən Heydər Hüseynov onun 60 illik yubileyinin keçirilməsində əlindən gələni əsirgəmir, onun təklifi ilə Azərbaycan SSR Ali Soveti Rəyasət Heyəti İncəsənət institutuna dahi bəstəkarın adını verir. Üzeyir Hacıbəyovun kitablarının çapı prosesinə şəxsən özü nəzarət edir.

"Rus artilleriyasının allahı" hesab olunan Əliağa Şıxlınskinin "Xatirələrim" kitabının yazılmasında və çap edilməsində Heydər Hüseynovun müstəsna rolu olmuşdur. Yeri gəlmişkən qeyd etmək lazımdır ki, "Xatirələrim" Azərbaycan tarixində ilk və yeganə hərbi memuardır. Həmin dövrdə çar ordusunda xidmət etmiş general haqqında danışmaq, onunla ünsiyyət qurmağın yasaq olduğu zaman, balaca bir otaqda tək-tənha yaşayan generalla dəfələrlə görüşən, bu memuarın əhəmiyyətini, gələcək nəsil üçün dəyərini yaxşı başa düşən Heydər Hüseynov Elmlər Akademiyasından bir nəfər ayırır və həmin şəxs generalın diktə etdiklərini yazıya alır.

1944-cü il avqustun 18-də SSRİ Elmlər Akademiyası Azərbaycan Filialının böyük salonunda general Əliağa Şıxlinskinin ölümünün bir illiyi münasibəti ilə xatirə gecəsi keçirilir. Filialın Rəyasət Heyətinin sədri kimi gecəni Heydər Hüseynov açır. Bu çıxışında Əliağa Şıxlinskini hərtərəfli bir şəxsiyyət kimi səciyyələndirən, onu general olmaqla bərabər, Azərbaycan dilini mükəmməl bilən və onun lüğətini hazırlayan dilçi alim kimi tanıdan görkəmli filosof-alim deyir: "Yaşının ötməsinə, səhhətinin pozulmasına baxmayaraq, general Əliağa Şıxlinski həyatının son günlərinə qədər dilimizin vəziyyəti, terminologiya, orfoqrafiya, lüğətçilik məsələləri ilə maraqlanırdı. Onu tez-tez Lüğətlər İnstitutunda görmək olardı". Heydər Hüseynov Əliağa Şıxlinskiyə dərin hörmət və həssas münasibət bəslər, institutun hazırladığı lüğətlərlə onu tanış edər və bu barədə fikrini bilmək istərdi.
Elmi, pedaqoji və təşkilatçılıq fəaliyyəti ilə bir çoxlarına örnək olan Heydər Hüseynov müharibə dövründəki fəaliyyətinə görə "Qırmızı Əmək bayrağı" ordeni, və bir sıra medalları ilə təltif olunur. 1945-ci ildə Azərbaycan Sovet Yazıçılar İttifaqının üzvü seçilir.

1945-ci il fevralın 21-də Heydər Hüseynovun Moskvada ingilis və rus dillərində çıxan "Moscow News" qəzetində "Azərbaycan öz Elmlər Akademiyasını yaradır" başlığı altında iri həcmli müsahibəsi dərc edilir. O, Azərbaycanda müstəqil Elmlər Akademiyasının yaradılması üçün yalnız müsahibəsi ilə yox, bütün qüvvə və bacarığı ilə fəaliyyətə başlayır. Onun işgüzarlığına yaxşı bələd olan ölkə rəhbəri M.C.Bağırov müstəqil Elmlər Akademiyasının yaradılması ilə bağlı bir çox təşkilati işləri Heydər Hüseynova həvalə edir.

1945-ci il martın 27-də Azərbaycan SSR Xalq Komissarları Sovetinin sədri Teymur Quliyevin imzası ilə "Azərbaycanda Elmlər Akademiyasının yaradılması haqqında" qərar qəbul olunur. Qərara əsasən, bütün ölkə ziyalılarının çoxdan gözlədiyi Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası yaradılır, Nizamnaməsi təsdiq edilir. Elmlər Akademiyasının 15 nəfərdən ibarət ilk təsisçiləri - akademiklər müəyyən olunur. 1945-ci il martın 31-də Azərbaycan Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvlərinin birinci Ümumi yığıncağında EA-nın rəhbər heyəti müəyyənləşir. Mirəsədulla Mirqasımov Akademiyanın prezidenti, Heydər Hüseynov və Şamil Əzizbəyov vitse-prezidentləri, Mirəli Qaşqay akademik-katib seçilir. Ümumi yığıncaqda eyni zamanda 5 nəfərdən ibarət ilk Rəyasət Heyəti formalaşdırılır: Mirəsədulla Mirqasımov, Şamil Əzizbəyov, Heydər Hüseynov, Mirəli Qaşqay və Yusif Məmmədəliyev.

Akademiyanın dörd bölməsindən birinə - İctimai elmlər bölməsinə rəhbərlik Heydər Hüseynova həvalə edilir.

Bu zaman - yəni Azərbaycan Elmlər Akademiyasının vitse-prezidenti və Rəyasət Heyətinə üzv seçiləndə onun cəmi 37 yaşı var idi. İndi akademik olmaqla yanaşı, həm də onun qarşısına çox mürəkkəb tapşırıqlar qoyulmuşdu. Ona həvalə edilən işlərə hədsiz məsuliyyətlə yanaşan Heydər Hüseynov onların öhdəsindən şərəflə gəlməyə, bütün qüvvəsini Azərbaycan elminin lazımi istiqamətə yönəlməsinə, milli ruhun oyanmasına, fəlsəfi fikir tarixinin inkişafına, bu sahədə kadrlar yetişdirilməsinə sərf edir.

Bir il ərzində Elmlər Akademiyasının işlərində qazandığı uğurlarla yanaşı, şəxsi yaradıcılığında da xeyli nailiyyətlər əldə edir. Bu müddətdə 7 kitabı çap edilir, 2 monoqrafiyası çapa hazırlanır, redaktorluğu ilə 4 kitab çap olunur, rəhbərliyi ilə 2 nəfər dissertasiya müdafiə edir, 3 nəfər isə dissertasiya işini müdafiəyə hazırlayır.

Fədakar vətənpərvər olan Heydər Hüseynov təkcə Azərbaycanda deyil, ümumittifaq miqyasında çap olunan kitabları, nəşr olunan məqalələri diqqətlə nəzərdən keçirir, xalqımızla, tariximizlə bağlı rastlaşdığı nöqsanlara və yanlışlıqlara sərt mövqe bildirir, həm də şəxsi münasibətlərindən yararlanaraq belə fikirləri müntəzəm ölkə rəhbərliyinə çatdırırdı. Məsələn, erməni A.İonesyanın SSRİ Elmlər Akademiyasının "Xəbərlər"ində dərc olunmuş "XIII yüzilliyin 60-cı illərində erməni milli azadlıq hərəkati" məqaləsi ilə bağlı Heydər Hüseynov qəti etiraz səsini ucaldır və həmin mürəkkəb tarixi dövrdə cəsarətlə yazır ki, məqalədə Azərbaycan həqiqətləri kobud şəkildə təhrif edilmiş, XIX əsrin birinci yarısında fəaliyyət göstərən Azərbaycan tarixçisi Mirzə Adıgözəl bəy İran salnaməçisi kimi təqdim olunmuş, Qarabağda hakimiyyət uğrunda gedən feodal mübarizəsi isə məliklərin milli-azadlıq hərəkatı kimi qələmə verilmişdir. Heydər Hüseynov A.İonesyanın XVIII əsrin əvvəllərinə qədər Qarabağda müsəlman xanlığının mövcud olmaması barədə irəli sürdüyü iddiaları da tarixi faktlarla rədd edir, onu qəsdən verilən kobud səhv adlandırır.

1946-cı ildə M.C.Bağırovun etimadı ilə Heydər Hüseynov Ümumittifaq Kommunist (bolşeviklər) Partiyası Mərkəzi Komitəsi yanında Marks-Engels-Lenin İnstitutunun (sonralar Partiya Tarixi İnstitutu adlanırdı) Azərbaycan filialının direktoru vəzifəsinə təyin olunur. Həmin dövr üçün çox yüksək siyasi vəzifə hesab edilən bu postda da o, milli təəssübkeşlik qayğılarını unutmur, gənc alimlər Zülfəli İbrahimov, Miryusif Mirhadıyev, Məmməd Qazıyevi İnstituta işə dəvət edir, institutun direktor müavini erməni A.Petrosyanı isə tutduğu vəzifədən azad edir.

Heydər Hüseynov Marksizm-Leninizm institutunun direktoru olduğu müddətdə Moskvadan göndərilən komissiya üzvlərinə və onun sədri erməni Burçalova çəkinmədən Azərbaycana, onun tarixinə göstərilən sayğısızlığa görə sərt etirazını bildirir, faktlarla onların tarixi saxtalaşdırdığı barədə fikirlərini söyləyir. Alimin bu cəsarətli addımları M.C.Bağırov tərəfindən dəstəklənsə də, respublikanın "beynəlmiləlçi" rəhbər dairələrində müəyyən qıcıq doğurur.

1947-ci ilin fevralında Heydər Hüseynov Azərbaycan Ali Sovetinə deputat seçilir.

Müharibədən sonra gənc akademik Azərbaycanda milli fəlsəfə məktəbi yaratmağa nail oldu. Yetişdirdiyi ilk milli kadrlar - Firudin Köçərli, İrşad Əliyev, Aslan Aslanov, İqrar Əliyev, Hüseyn Abbaszadə, Qədriyyə Salmanova, Məqsəd Səttarov, Ziyəddin Göyüşov və başqaları üçün elm yolunun qapılarını açmaqla bərabər, həm də onlara atalıq qayğısı göstərirdi.

1948-ci ildə Heydər Hüseynov, Miryusif Mirbabayev və Əliheydər Orucovun 4 cildlik "Tam rus-Azərbaycan lüğəti" kitabları II dərəcəli Stalin mükafatına layiq görülür. Azərbaycan K(b)P MK Bakı Komitəsinin 1948-ci il 5,6 may tarixli plenumunun qərarı ilə Heydər Hüseynov Bakı Şəhər Partiya Komitəsi Bürosuna üzv seçilir.

Alimin bu uğurları onun şöhrət qazanmasına, bütün ölkədə tanınmasına şərait yaratdığı kimi, Moskvada və Azərbaycanda olan düşmənlərini bir qədər də fəallaşdırırdı. Yuxarı təşkilatlara ünvanlanmış qərəzli məktublar və teleqramlar Heydər Hüseynova xoşagəlməz olaylar yaşadırdı. Atası, qardaşları, yaxın qohumları barədə aparılan "araşdırmalar" onun 1948-ci il noyabrın 15-də M.C.Bağırovun adına izahat yazması ilə nəticələnir. Mərkəzi Komitədə onun izahatını müzakirə edib töhmət vermək qərarına gəlirlər. Bu qərar həssas təbiətli, şair qəlbli Heydər Hüseynova çox pis təsir edir. Onun xətrini çox istəyən və alim kimi yüksək səviyyədə dəyərləndirən ölkə başçısı M.C.Bağırov bunu eşidən kimi həmin qərarı ləğv etdirir.
Bu fakt da göstərir ki, 1949-cu ilin əvvəllərinə kimi M.C.Bağırovun böyük alimə münasibəti çox yaxşı olmuşdur. Lakin Heydər Hüseynovun sürətlə artan şöhrəti, nüfuzu, həm Azərbaycanda, həm də SSRİ miqyasında ona rəğbətin sıçrayışla yüksəlməsi bəzi adamları həm qıcıqlandırır, həm də qorxudurdu. Onlar Heydər Hüseynovun ən yüksək vəzifələrə namizəd olduğunu hiss edərək, belə bir hadisə baş verərsə, onları nələrin gözlədiyini təsəvvürlərində canlandıraraq bu təhlükəni aradan qaldırmaq, digər tərəfdən də respublika rəhbərinə yarınmaq üçün M.C.Bağırovun qılığına girir, bu akademikin gələcəkdə onun üçün böyük problemlər yaradacağı barədə proqnozlar verir, onu müxtəlif üsullarla gözdən salmağa, gələcəkdə isə aradan götürtməyə çalışırdılar.

Heydər Hüseynov isə bu abu-havaya, Akademiyadakı gərgin işinə, universitetdəki elmi-pedaqoji fəaliyyətinə, İnstitutdakı çoxşaxəli problemlərinə baxmayaraq, elmi yaradıcılıqla da ciddi məşğul olur, çox dəyərli tədqiqatlar aparırdı. Sanki dünyadan tez köçəcəyini əvvəlcədən hiss edirmiş kimi vətən qarşısındakı borclarını icra edib bitirməyə çalışırdı. Belə gərgin bir iş rejimində, 1948-ci ildə başa çatdırdığı "XIX əsr Azərbaycan ictimai-fəlsəfi fikir tarixindən" kitabı dediklərimizə sübut ola bilər. 734 səhifəlik bu kitabda Azərbaycan türk mütəfəkkirlərinin dünyagörüşlərini hərtərəfli şəkildə tədqiq etməklə yanaşı, onların türk və islami kimliyini göstərmişdir. Həmin dövrün sərt qadağalarına, qanlı repressiyalar mərhələsi kimi tarixə yazılmış 1937-ci ildən cəmi 11 il keçməsinə baxmayaraq, müəllif zəngin mədəniyyətimizin, fəlsəfəmizin ilk rüşeymlərinin hələ Zərdüştlük dövründə yarandığını, sonrakı mərhələlərdə Hafiz Əziz oğlu, Əbdüləziz Həsən oğlu, Məkki Əhməd oğlu, Abdulla Abdul Məlik oğlu, Bəhmənyar, Əbu Üla, Xaqani, Nizami, Məhsəti Gəncəvi, Əbülhəsən Şirvani, Məhəmməd Fələki, Əcəmi Naxçıvani, Mahmud Şəbüstəri, Nəsimi, Füzuli, Hacı Zeynalabdin Şirvani və başqaları tərəfindən davam etdirildiyini, özü də bir çox xalqların inkişafına böyük təsir göstərdiyini qeyd edir.

Çox maraqlıdır ki, kitab XIX əsr Azərbaycan ictimai-fəlsəfi fikir tarixinə həsr edilsə də, Heydər Hüseynov Bəhmənyar, Əbülhəsən Şirvani, Məhəmməd Fələki, Əbdül Qədir, Şükrülla Şirvani kimi adları o vaxta qədər heç kəsə məlum olmayan, qədim və orta əsrlərdə yaşamış fikir nəhənglərini Azərbaycan fəlsəfəsinin bünövrəsini qoyan dahi şəxsiyyətlər kimi səciyyələndirir. Bu qədər gərgin bir həyat yaşayan insan belə nadir dühaları necə və nə vaxt tapıb müəyyənləşdirə bilmişdi? Onları tarixin toz basmış səhifələrindən axtarıb üzə çıxarmaq üçün böyük tədqiqat mərkəzlərinə on illərlə vaxt lazım olduğu halda görəsən, Heydər Hüseynov bir-iki il ərzində təkbaşına bu işləri necə edə bilmişdi? Yalnız böyük fitri istedad, vətənə, xalqa fanatik bağlılıq, tükənməz enerji və yorulmazlıq ona belə addımları atmağa şərait yaradırdı.

Kitabın giriş hissəsində Azərbaycan xalqının XIX əsrə qədərki elm yolu haqqında indiyədək heç yerdə yazılmamış zəngin informasiyaları qələmə aldıqdan sonra XIX əsr tarixinə həsr olunmuş əsas hissədə bu torpağın yetişdirdiyi iki nəhəng şəxsiyyət - Mirzə Kazım bəy və Mirzə Cəfər Topçubaşov haqqında geniş oxucu kütlələrinə ilk dəfə məlumat vermişdir.

Qısa ömür, acı tale

Qısa, lakin parlaq ömür, acı tale, həm də böyük işlər görmək şansı, şöhrət və dəhşətli paxıllıqlar, böyük himayədarlar və nəhəng düşmənlər paradoksal həyat yaşamış Heydər Hüseynovun qisməti idi. Şərəf çələngləri ilə acı tale daim onu müşayiət etmişdir. Sonralar düşmənlərinin onun əleyhinə kompromat kimi istifadə edəcəyi bir çox cəsarətli fikirləri qələmə alanda dərin zəka sahibi, çox güman, bilirdi ki, yazılanlar, itən, qırılan varislik bağlarını bərpa etmək, qədim kökləri olan bir millətin mədəniyyətini dünyaya çatdırmaq sadə missiya deyil. Dostu Səməd Vurğunun yazdığı kimi "çarıqlı kiçik bir ölkə", "gülüş hədəfi olan çoban torpağı" "Nizamilər, Füzulilər yetişdirə bilməz" ideologiyasını darmadağın edən bu kitabı yazarkən, sözsüz ki, özünü böyük təhlükə qarşısında qoyurdu.

"XIX əsrdə Azərbaycanda sosial-iqtisadi vəziyyət" adlanan birinci fəsildə Heydər Hüseynov Azərbaycanın bölünməsi məsələsinə öz münasibətini bildirir. Azərbaycanın Rusiyaya ilhaq edilməsini "əbədi xoşbəxtlik" kimi qələmə verənlərdən fərqli olaraq Heydər Hüseynov "kəfəni boğazına dolayaraq" yazırdı: "XIX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda yaranmış tarixi şərait, Azərbaycan xalqı qarşısında alternativ vəzifə qoydu - ya feodal, geridə qalmış İran şahlığı və sultan Türkiyəsi tərəfindən zəbt edilməli, ya da Rusiyaya birləşdirilməli. Belə bir tarixi şəraitdə Azərbaycanın Rusiyaya birləşdirilməsi daha az müsibət idi". Məhz "böyük səadət" yox, "daha az müsibət"!!! Azərbaycan tarixçilərinin yazdıqlarından fərqli olaraq Heydər Hüseynov repressiyanın bu ağır illərində belə Şimali Azərbaycanın Rusiyaya birləşdirilməsini bir xoşbəxtlik kimi deyil, nisbətən "az ziyan" kimi təqdim edir, hadisəyə Rusiyanın müstəmləkəçilik siyasəti kontekstində yanaşaraq yazırdı: "Şimali Azərbaycan çarizmin müstəmləkəsinə çevrildi. Azərbaycanın zəhmətkeş kütlələri ikiqat zülmə məruz qaldılar; bir tərəfdən yerli feodallar, digər tərəfdən çar hökuməti tərəfindən istismar olundular. Çarizm Azərbaycana özünün müstəmləkəsi kimi baxmaqla, onu inkişaf edən Rus kapitalist sənayesinin aqrar əlavəsinə çevirdi. Bundan əlavə, Rus çarizmi Azərbaycanda xalqın milli mədəniyyətinin inkişafına çəpər çəkməyə başlayırdı".

Haqqında çox yazılmış olsa da, bütün "yollar" ora aparmış olsa da, bu gün bir qədər böyük tarixi məsafədən təhlil edərkən Heydər Hüseynovun həyatının acı sonluğunun səbəblərini yalnız bu kitabla bağlamaq olmur. Kitab, oradakı fikirlər onu ləkələmək, ittiham etmək üçün bir vasitə olmuşdur, buna şübhə yoxdur. Əsas "günahkar" isə onun istedadı, zəkası, cəsarəti, şöhrəti, orta məktəbi bitirdikdən 7-8 il sonra bütün ölkədə məşhur sima kimi tanınmasına səbəb olan şəxsi keyfiyyətləri idi.

Həqiqət naminə isə kitabın da rolunu ayrıca qeyd etmək lazımdır. Ancaq burada da fikir ayrılıqları mövcuddur. Bəzi tədqiqatçılar "Azərbaycanda XIX əsr ictimai-fəlsəfi fikir tarixindən" kitabında məhz yuxarıda qeyd edilmiş fikirlərin - Azərbaycanın Rusiyaya ilhaq edilməsi məsələsində Heydər Hüseynovun radikal düşüncələrinin əsas yaratdığını qeyd edirlər. İkinci bir fikir mövcuddur ki, guya Heydər Hüseynovun bolşevik repressiyasına məruz qalmasına səbəb onun son əsərində fəsillərin birinə Şeyx Şamil haqqında deyilmiş bir fikri iqtibas seçməsi və ümumiyyətlə, Şeyx Şamil hərəkatına və onun ideyalarına müsbət münasibət bəsləməsi olmuşdur. Doğrudan da, M.C.Bağırovun kitaba hücumları aşkar şəkildə məhz Şamil məsələsi ilə əlaqələli görünür. Tarixi faktlara baxaq:

1949-cu il sentyabrın 21-də Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun, Nizami muzeyinin və Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutunun birgə yığıncağında Heydər Hüseynovun "XIX əsr Azərbaycan ictimai və fəlsəfi fikir tarixindən" əsərinin Stalin mükafatına təqdim olunması ilə bağlı məsələ müzakirə olunur. Müzakirələrdə dövrün tanınmış alimləri Məmməd Arif Dadaşzadə, Əlövsət Quliyev, Məmməd Ağa Quluzadə, Həmid Araslı, Yevgeni Alekseeviç Tokarjevski və Mir Cəlal Paşayev çıxış etmişlər. Yığıncaqda əsərin Stalin mükafatına təqdim olunması haqqında müsbət qərar qəbul edilir.

Bu barədə Xalq yazıçısı Mirzə İbrahimovun xatirələri çox maraqlıdır. O yazır ki, "o vaxt mən Moskvada idim. Bir gün dedilər ki, Aleksandr Fadeyev məni görmək istəyir. O, həm SSRİ Yazıçılar İttifaqının, həm də "Stalin mükafatları komitəsi"nin sədri idi. Mən də həmin komitənin üzvü olduğumdan Fadeyev görüşümüz zamanı özünəməxsus bir işgüzarlıqla söhbətə birbaşa Heydər Hüseynovun kitabından başladı. Çox mənalı və qiymətli tədqiqat əsəri olduğunu və Stalin mükafatına irəli sürmək istədiyini bildirib, mənim rəyimi soruşdu. Söz yox ki, fikir mənə də xoş gəldi və sevinclə dedim ki, əla olar. O zaman mənim ağlıma gəlməzdi ki, bu təklif kimə və ya kimlərəsə xoş gəlməyə bilər. Kitabı SSRİ Yazıçılar İttifaqı Stalin mükafatına irəli sürəndə respublikanın rəhbər təşkilatları buna etiraz etmədilər. Mükafatlar komitəsində müzakirə zamanı danışanlar kitabı təriflədilər. Həm açıq, həm də gizli səs vermədə əsər mükafata layiq görüldü. Bu münasibətlə Heydər Hüseynovu təbrik edənlər saysız-hesabsız idi".

Həmin dövrdə Azərbaycan Mərkəzi Komitəsinin katibi vəzifəsində işləyən Həsən Məhəmməd oğlu Həsənov xatirələrində yazır ki, "o vaxt Stalin mükafatı Komitəsinin üzvü olan Mirzə İbrahimov Moskvadan mənə zəng etdi ki, Heydər Hüseynovun kitabını Stalin mükafatına təqdim ediblər, Azərbaycanın fikrini soruşurlar, mən bu barədə M.C.Bağırova zəng etdim, o, dərhal razılığını bildirdi".

1949-cu il dekabrın 21-də başda M.C.Bağırov olmaqla Azərbaycan nümayəndə heyəti Moskvaya Stalinin 70 illik yubileyinə həsr olunmuş tədbirə getmişdilər. Həmin tədbirdə Heydər Hüseynov da iştirak etmişdi. 1949-cu il 27 dekabrda nümayəndə heyəti Bakıya qayıdır və həmin gün elan verilir ki, 28 dekabrda indiki İqtisad Universitetinin binasında Heydər Hüseynovun Stalinlə görüşü haqqında məruzəsi olacaq. Həmin tədbirdə iştirak edən Fuad Qasımzadənin dediyinə görə, zal dinləyicilərlə dolu idi və o, məharətli natiq kimi heç bir konspektdən istifadə etmədən səlis rus dilində 3 saat danışdı.

Moskva səfərindən sonra Heydər Hüseynovun Ümumittifaq və respublika miqyasında nüfuzunun artması, respublika rəhbərinin xüsusi münasibəti bəzi vəzifəli şəxsləri narahat etməyə başlayır. Həmin şəxslər onu gözdən salmaq üçün vasitələr axtarır, ətrafında olan adamları öyrədir, haqqında müxtəlif məzmunlarda qərəzli donoslar yazılır.

Lakin doğrudanmı təzyiqlərin əsl səbəbi məhz bu aşkar ifadə olunan "şamilpərəstlik" günahından ibarət idi? Heydər Hüseynovun geniş və hərtərəfli fəaliyyətini diqqətlə izləyərək belə qənaətə gəlmək mümkündür ki, Moskvanın dəstəyini qazanaraq Stalin mükafatına layiq görülmüş bir şəxsiyyətin belə bir qondarma ittihamla mühakimə edilməsi həqiqətə uyğun deyil. Çünki onun günahı hələ yüz il əvvəl Mirzə Kazım bəy tərəfindən söylənərək Rusiya mətbuatında çap olunmuş bir ideyanı ancaq təkrar çap etdirməkdir. Bu ideyanın nə Heydər Hüseynovun fəaliyyət sferasına, nə də Azərbaycana bilavasitə dəxli var idi. Müridizm ancaq bəhanə idi. Alimin ittihamına səbəb olan 734 səhifəlik kitabın cəmi 5 səhifəsini əhatə edən Şamil hərəkatını və müridizm təlimini müsbət tərəfdən dəyərləndirən məqalənin bu qədər səs-küyə səbəb olacağını heç kəs ağlına belə gətirməzdi. Bəlkə də bu bəhanə məkrli Moskvanın xoşuna gəlməyən həqiqi səbəblərdən yayındırmaq üçün vasitə idi.

Kitabda xalqının böyüklüyünü və dünya mədəniyyətinə əvəzsiz töhfələr verdiyini qabartmaqla Heydər Hüseynov öz böyüklüyünü, milli ruhunun nəhəngliyini nümayiş etdirərək, Abbasqulu ağa Bakıxanov, Mirzə Şəfi Vazeh, Mirzə Kazım bəy, Mirzə Fətəli Axundov, Mirzə Cəfər Topçubaşov, Həsən bəy Zərdabi kimi XIX əsr mütərəqqi ziyalıların zəngin elmi-bədii yaradıcılığını fəlsəfi aspektdən hərtərəfli təhlil edərək SSRİ məkanında bir millətin ictimai və fəlsəfi fikir tarixinə həsr edilmiş ilk nümunəni yaratmışdır.

Burada Rusiya şərqşünaslıq elminin banilərindən biri, Avropa elmlərinin dərin bilicisi, rus, ərəb, fars, türk, ingilis, fransız dillərini yaxşı bilən və bütün bu altı dildə yazan və əsərlər çap etdirən azərbaycanlı Mirzə Kazım bəyi doğma vətənində tanıtmaq məqsədi ilə arxiv sənədlərinə, onun özünün xatirələrinə, nüfuzlu elm adamlarının yazılarına müraciət edir, onun həyat və yaradıcılığı ilə bağlı maraqlı faktları oxuculara çatdırır. Heydər Hüseynov Mirzə Kazım bəyi sadəcə bir alim və mütəfəkkir kimi yox, həm də böyük vətənpərvər ziyalı kimi təqdim etməyə çalışır. Öz taleyi ilə Mirzə Kazım bəyin taleyində paralellər axtararaq yazdığı bu əsərdə ürəyinin diktəsi ilə onun yaradıcılığından özünə ruhən yaxın olan fikirləri epiqraf seçir: "Qərb öz siyasəti ilə Asiyada maarifi bərqərar edə bilməz... Ölkəni dəyişdirənlər həmin ölkədə doğulmuşlar sırasından çıxmalıdır". Dövr üçün çox cəsarətli fikirlər Mirzə Kazım bəyin dilindən səsləndirilir.

Yaxud Mirzə Kazım bəyə məxsus və Heydər Hüseynovun ruhunu oxşayan başqa bir fikir: "Şamilin adında tarixlik və vətənpərvərlik siqlətli fikirlər gizlənir. O, qəhrəmandır - qəhrəmanlar yetişdirən bir qəhrəman!" Mirzə Kazım bəyin yaradıcılığını və ideya dünyasını dərindən araşdıran Heydər Hüseynov onun məhz milli vətənpərvərliklə, milli azadlıq hərəkatı ilə bağlı fikirlərini ön plana çəkir, bununla da, Mirzə Kazım bəyin xristianlığı qəbul edərək çar Rusiyasına xidmət etmiş "obrazına" yeni prizmadan baxır və bu zaman əsl mahiyyəti üzə çıxarır.

Mirzə Kazım bəy öz milli hissiyyatını Şeyx Şamil haqqında yazdığı əsərində büruzə verdiyi kimi, Heydər Hüseynov da özünün aşkar şəkildə deyə bilmədiklərini Mirzə Kazım bəyin yazdıqlarına münasibətdə təqdim edir. Ümumiyyətlə, Mirzə Kazım bəy və Heydər Hüseynovun taleləri arasındakı oxşarlıq diqqəti çəkir. Sinəsinə xaç asmış Mirzə Kazım bəy çar Rusiyasında imperiya siyasəti və senzurası baryerini keçib vətəninə xidmət etdiyi kimi, döş cibində partbilet gəzdirən Heydər Hüseynov da kommunist ideologiyasının və rus şovinizminin qoyduğu məhdudiyyətləri aşaraq lazım olan fikirləri deyir.

Bu məsələ, yəni mövcud siyasətin məhdudiyyətlər yaratması nəticəsində vətənə xidmət etməyin pərdələnmiş forması kitabda Heydər Hüseynovun ən çox düşündüyü problem kimi nəzərə çarpır. O, "XIX əsr Azərbaycan ictimai-fəlsəfi fikir tarixindən" adlı tarixi əsərində haqlarında yazdığı Abbasqulu ağa Bakıxanov, Mirzə Kazım bəy, Mirzə Fətəli Axundov kimi görkəmli şəxsiyyətlərin Rusiya dövlətinə rəsmi xidmətdə olmaq və burada yüksək rütbələr daşımaqla yanaşı, həm də millətinə xidmət etmək təcrübəsini öz həyat yolu üçün nümunə seçmişdir. Siyasi xadim, Azərbaycan KP MK-nın Partiya Tarixi İnstitutunun direktoru ola-ola siyasətdən yazmalı olduğu halda daha çox Bəhmənyardan, Nizamidən, Şəbüstəridən, Füzulidən, Mirzə Şəfi Vazehdən yazır, milli-fəlsəfi fikrin və milli ədəbiyyatın inkişafı naminə çalışır.

Repressiya illərini, o cümlədən, Heydər Hüseynova qarşı bu amansızlığı təhlil edərkən Kremlin, M.C.Bağırovun, yoxsa yerli ermənilərin daha fəal rol oynaması barədə də cəmiyyətdə müxtəlif fikirlər mövcuddur. Əslində, bu tərəflər bütöv bir repressiya maşınının müxtəlif funksiyalarını yerinə yetirən hissələridirlər. Burada hərənin öz vəzifəsi var idi - Kreml ümumi prinsipləri "yuxarıdan" müəyyənləşdirir, Mir Cəfər icraçılıq edir, ermənilər əlavə "effekt" yaradırdılar. Ümumi məqsəd isə bir idi - "ideoloji düşmənlər" adı altında milli ruhun daşıyıcılarını aradan götürmək! Mikayıl Müşfiqlərin, Hüseyn Cavidlərin, Bəkir Çobanzadələrin acı taleyi bu fikri təsdiq etməyə yetərlidir - onlar heç bir ideoloji "yük" daşımırdılar, günahları yalnız milli ruh idi. Heydər Hüseynov bu tarixi çox gözəl bilirdi, onların həyat yolu və sonluq məlum idi, ancaq böyük şəxsiyyətin vətən qarşısında özünə borc hesab etdiyi məsələlər də var idi, ona görə bu yolu sona kimi getməyə, hətta həyat ilə risk etməyə dəyərdi.

Doğrudur, bəzi tədqiqatçılar Heydər Hüseynovun ikinci dəfə Stalin mükafatına təqdim olunarkən M.C.Bağırovun iradəsindən asılı olmayaraq, bilavasitə Moskvanın himayəsinə istinad etməsi faktını faciənin əsas səbəbi kimi göstərirlər. Onun Moskva ilə birbaşa əlaqədə olması və müstəqil addımlar atması o vaxt Azərbaycanın şəriksiz liderini bərk əsəbiləşdirmişdi. Heydər Hüseynovun həmkarı İmran Seyidov həmin günləri belə xatırlayır: "Heydər Hüseynov 734 səhifəlik monoqrafiyanı götürüb M.C.Bağırova göstərməyə gedirdi. O, həmin gün bir daha akademiyaya qayıtmadı. Ertəsi gün isə çox qanıqara gəlmişdi. Bir gün keçəndən sonra ondan MK-da kitabın necə qarşılandığını soruşdum. O dedi ki, mənə qoşa güllə vursaydı, bundan yaxşı olardı".

Xaraktercə despot olan M.C.Bağırov Heydər Hüseynova qarşı kompromat axtarır və bu məsələdə akademikin axırıncı kitabında Şeyx Şamilə simpatiyasından istifadə edir. Bəzi şahidlər xatırlayır ki, bu qəzəbdən M.C.Bağırov 734 səhifəlik kitabı özü diqqətlə oxuyur. Məsələn, Həsən Məhəmməd oğlu Həsənov xatirələrində yazır: "Mircəfər Bağırov nədənsə Heydər Hüseynovun kitabını oxumağa başladı. Bir gün mənə zəng edib dedi ki, Heydər Hüseynovu, Zevini, Yakov Mixayloviç Kirsanovu götür gəlin mənim yanıma. Mən Heydər Hüseynovu tapa bilmədim, onda o dedi ki, onun müavinini tap, onunla birlikdə gəlin. Mən elə də etdim. Biz Mircəfər Bağırovun kabinetinə daxil olan kimi, o, Yevgeniy Alekseeviç Tokarjevskiyə hücum etdi, bu nə kitabdır, siz nəşr etdirmisiniz. Bu, ziyanlı kitabdır. Şamilin müridizmi burada mütərəqqi hadisə kimi göstərilir. O, Tokarjevskiyə dedi, sabah səhər tezdən gedərsən, oturarsan onun yerində, nə vaxt o, işə gəlsə, deyərsən ki, burada direktor mənəm, sən get Mərkəzi Komitəyə".

Fevralın 15-i Akademiyaya işə gələn Heydər Hüseynov müavini Y.A.Tokarjevskinin onun yerində oturduğunu görür, seyfindən sənədlərin, partiya biletinin götürüldüyünü bilir və bir kəlmə də danışmadan dönüb kabinetdən çıxır. O, çox yaxşı başa düşürdü ki, "yuxarı"da artıq onun taleyi həll olunmuşdur və onun üçün "artıq hər şey bitmişdir".

Bağırovun məhv etdiyi daha bir ailə

M.C.Bağırovun tapşırığı ilə Həsən Həsənov əsərin zəif olması barədə Stalin Mükafatı Komissiyasına məktub yazır. Heydər Hüseynovun zəkasına, hərtərəfli elmi biliyinə heyran olan A.Fadeyevin sədr olduğu Mükafat komissiyası bu məktuba məhəl qoymayaraq ona ədəbi tənqid və sənətşünaslıq üzrə Stalin mükafatının verilməsinə nail olur. Bu qərar Ümumittifaq mətbuatında və "Bakinski raboçi" qəzetinin 8 mart 1950-ci il tarixli nömrəsində dərc olunur. M.C.Bağırov bu məsələdə neqativ məqamların olması qərarına gəlir və alimin ondan xəbərsiz kitabla bağlı resenziyalar və məqalələr toplaması, iclaslar keçirməsi, A.Fadeyevlə əlaqə saxlaması onu bərk əsəbiləşdirir. Mir Cəfərin alimə qarşı qəzəbi son həddə çatır, o, ilk növbədə Lavrenti Beriyaya müraciət edir və onun köməyi ilə bu xəbəri lazımi şəkildə Stalinə ötürür. Bundan sonra ətrafındakıları toplayaraq təcili iclas keçirir və müvafiq tapşırıqlarını verir. Dünən onu ağız dolusu tərifləyən, kitabı haqqında gözəl rəylər yazanlar indi "səhv"lərini etiraf etməyə, bir-birini qabaqlayaraq daha kəskin məqalələr yazmağa, çıxışlar etməyə tələsir, onsuz da psixoloji gərginlik keçirən Heydər Hüseynovu daha dərin, çıxılması mümkün olmayan vəziyyətə salırlar.

M.C.Bağırov ona qarşı "saymazlıq" göstərən alimi axıra qədər təqib etmək qərarına gəlir. Elmlər Akademiyasına, Azərbaycan KP MK-nın Partiya Tarixi İnstitutuna göstəriş verir ki, alimin hərəkətlərini müzakirə etsinlər. Onu partiyadan və Partiya Tarixi İnstitutunun direktoru vəzifəsindən çıxarırlar.

Bu mənəvi və ədalətsiz hücumlara tab gətirə bilməyən alim 1950-ci ilin martında Akademiyadakı iş otağında hər iki biləyinin damarlarını kəsir. Onu ölümcül vəziyyətdə xəstəxanaya aparırlar, həkimlərin böyük səyi nəticəsində həyatını xilas etmək mümkün olur.

Xəstəxanada olarkən və sonralar ruhdan düşmüş, sındırılmış, ancaq üç körpə qızının taleyini gözlərinin önünə gətirərək dəfələrlə M.C.Bağırova rəsmi müraciət göndərir, "səhv"lərinin bağışlamasını xahiş edir. Dostu İmran Seyidov yazır: "Bir gün mənə dedi ki, İmran, mənim dilimdən Bağırova bir ərizə yaz. Mən yaza bilmirəm, əsəblərim tab gətirmir. Yaz ki, deyirsən, Şamil Türkiyə casusudu. Bəlkə də, mən səhv eləmişəm. Amma bu səhv mənim səhvim deyil. Şamil haqqında olan bütün materiallarda o, milli qəhrəman kimi təsvir olunub. Mən təzə heç nə icad eləməmişəm". İki-üç dəfə onun dilindən Bağırova ərizə yazıb göndərdim. Çalışırdım, ərizəni elə yazım ki, Heydər Hüseynovu Bağırovun qarşısında aciz kimi göstərməyim. Yazıb sonra özünə oxuyurdum. O da qulaq asıb deyirdi ki, yaxşı eləyib belə yazmısan..." Ancaq artıq gec idi, nə belə müraciətləri həssaslıqla qarşılayan kimsə var idi, nə də onun məktublarını Bağırova çatdıran etibarlı dostlar, müraciətlər ünvanına çatmadan yoxa çıxırdı.

M.C.Bağırov bununla kifayətlənmir, Moskvaya gedir və orada keçirilən müzakirələrdə Şamil müridizminin xalqa zidd, mürtəce xarakter daşıdığını sübut etməyə çalışır. Şamil hərəkatının mütərəqqi xarakterini müdafiə etmiş moskvalı alimlər də Stalinin bu məsələdəki mövqeyinin dəyişdiyini bilərək səhv etdiklərini etiraf etməyə, Bağırovu dəstəkləməyə başlayırlar. Beləliklə, o, Heydər Hüseynovun kitabına Stalin mükafatı vermiş Komitənin qərarının ləğv olunmasına nail olur. Bu barədə "Pravda" qəzetində kitabda olan kobud səhvlərə görə mükafatın ləğv olunması barədə rəsmi məlumat dərc olunur.

Bağırov qərara gəlir ki, son zərbəni endirmək üçün böyük bir yığıncaq da keçirmək lazımdır. 1950-ci il iyulun 14-də Filarmoniyanın yay salonunda 2000 nəfərin iştirakı ilə Azərbaycan ziyalılarının yığıncağı keçirilir. Yığıncaqda M.C.Bağırov "Azərbaycan ziyalılarının növbəti vəzifələri" mövzusunda geniş bir məruzə edir. Alimin dostu İmran Seyidov müsahibələrinin birində həmin iclasla bağlı yazır: "1950-ci ilin yayıydı. Bağırov Filarmoniyada ziyalıların yığıncağını keçirirdi. Mövzu Heydər Hüseynov idi. Hamıya bir-bir söz verilirdi ki, durub onun haqqında tənqidi fikirlərini söyləsin. Həmin gün Heydər Hüseynovun dostları da düşmən olmuşdular. Yadımdadı, o vaxt Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun direktoru Məmməd Arif Dadaşzadəyə söz verildi. O, institutun problemlərindən, planlardan danışdı. İstəyirdi ki, mətləbdən astaca yayınsın. Bağırov onun üstünə çığırdı: "Dastan danışma! Mənə Hüseynovdan danış". Sonra dedi ki, sən Türkiyə casusuna tərəfdar çıxırsan?! Onda özün də xalq düşmənisən! Dadaşzadə kağız-kuğuzunu yığışdırıb pərt halda kürsüdən düşdü. Yerinə qayıdanda yan-yörəsində oturanlardan biri də qalmamışdı..."
Bu iclasdan sonra Heydər Hüseynov 1950-ci il iyulun 18-də Akademiyanın, iyulun 31-də isə Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının üzvlüyündən çıxarılır.
Beləliklə, M.C.Bağırov istədiyinə nail olur. O, Heydər Hüseynovla bərabər, SSRİ İttifaqının sədri A.Fadeyevə də "bacarığını" və "qüdrətini" nümayiş etdirir.

Heydər Hüseynovun əsərlərinə qadağa qoyulur, onunla bağlı materiallar məhv edilir, şəxsi işi yandırılır, "ziyanlı" kitabın redaktoru A.O.Makovelski ittiham olunur, kitaba rəy yazmış Məmməd Arif Dadaşzadə Yazıçılar İttifaqı sıralarından, Mehdi Hüseyn Yazıçılar İttifaqı idarə heyəti üzvlüyündən xaric edilir.

Haqsız tənqid və təqiblərdən, təhqirlərdən sarsılmış, ciddi əsəb gərginliyi keçirmiş Heydər Hüseynov hələ də ümidini itirmir və həyatını davam etdirmək üçün son ümid kimi 1950-ci iyulun 15-də yenidən M.C.Bağırova teleqram göndərir: "Özümdə cəsarət taparaq sizdən xahiş edirəm ki, mənim işlə təmin olunmağım barədə göstəriş verəsiniz". Alimin qızı Leyla xanımın xatirələrindən aydın olur ki, M.C.Bağırov atasının işlə təmin olunmasına dair guya göstəriş verir. Hətta alimin bəraət alması haqqında söhbətlər gedir. Evinə gələnlərin sayı artır. Lakin sonradan məlum olur ki, bu xəbərlər doğru deyilmiş, ancaq böyük alimin əsəbləri ilə oynamaq üçün bir üsul imiş.

Bu, Heydər Hüseynova vurulan sonuncu zərbə olur. Alimin psixoloji durumu o həddə çatır ki, ona heç bir dərman kömək etmir. Bunları görən həyat yoldaşı Tale xanım yeganə çıxış yolunu ərini mövcud mühitdən uzaqlaşdırmaqda görür. Bu məqsədlə ailə bağa köçməli olur. Əfsuslar olsun ki, o, burada da rahatlıq tapa bilmir.

Həmin günlər həyat yoldaşı Tale xanım özünə qəsd edəcəyindən ehtiyat edərək onu bir dəqiqə də gözdən qoymur, onlar hamısı bir otaqda yatırlar. Avqustun 15-i günü səhər tezdən yorulub əldən düşmüş, ağır streslər keçirmiş Tale xanımı bir anlıq yuxu aparır. Bundan istifadə edən Heydər Hüseynov ehtiyatla çarpayıdan qalxıb axırıncı dəfə balalarının üzünə baxır, xeyli fikrə dalır, Tale xanımım tərpəndiyini görəndə tələsir, qərarını həyata keçirməyə imkan tapa bilməyəcəyindən qorxur və həyətə çıxır.

Tale xanım Heydərin ayıq olduğunu hiss etsə də, son günlərin gərginliyi onu bərk yormuşdu. Oyananda isə artıq gec idi, iş işdən keçmişdi. Bağın ortasındakı tikilinin qapısının arxasında faciə baş vermişdi.

Qızı Sara xanım müsahibələrinin birində həmin günü xatırlayaraq deyir: "O, iradəli, nikbin adam idi. Amma ölümündən bir qədər əvvəl çox narahat görünürdü. Qaradinməz olmuşdu. Hər şeyi içində çəkirdi. Heç kəsə bir kəlmə də demirdi. Sən demə..."

...16 avqust 1950-ci il. Dəfnində yaxın dostları belə, gözə dəymədi. Tələbələrinə də cənazəsinə yaxın durmağı qadağan elədilər. Yoxluğun, itkinin bütün ağrılarını Tale xanım öz balalarıyla tək çəkməli oldu.

"Həmin gün qapımıza möhür vurdular. Gedəsi yerimiz yoxuydu. Heç kəs bizi evinə buraxmırdı. Axırda qonşuluqda yaşayan rus qadın bizi evinə gətirdi. Saat 3-də beş hərbçi gəlib evimizi alt-üst elədi. Atamın sənədlərini, məktublarını, kitablarını yığıb apardılar".
Dəfn mərasimində çox az adam iştirak etdi. Burada iştirak etdiklərinə görə tələbələri Firudin Köçərlini Universitet Həmkarlar komitəsinin sədrliyindən, Ziyəddin Göyüşovu isə Universitet komsomol komitəsinin rəhbərliyindən azad etdilər. Tələbələrindən İrşad Əliyev yazır: "Eşitdim ki, özünü öldürüb. Evlərinə getdim, gördüm meyit ortadadır. "Yuxarı"dan tez-tez zəng vururdular. Deyirdilər, tez olun, camaat işdən çıxmamış meyiti basdırın. Dəfn saat 5-ə təyin edilsə də, məcbur etdilər cənazəni saat 3-də götürək. Haradansa bir yük maşını da göndərdilər. İndiki Xalq Təsərrüfatı İnstitutunun tinindən burulanda 10-15 tələbə bizə qoşuldu. Qəbiristanlıqda tələbələrdən biri mənə yaxınlaşdı ki, bizə göz qoyurlar. Doğrudan da, həndəvərimizdə yad adamlar vardı. Ancaq onsuz da, iş-işdən keçmişdi. Onun dəfnində iştirak elədiyimə görə ertəsi gün məni aspiranturadan qovdular".

Beləliklə, sovet cəmiyyətinin yetirməsi olan, kommunist ideologiyasının, marksist-leninçi fəlsəfənin mərkəzində dayanan, lakin milli varlığına bağlılığı qəlbindən çıxarıb ata bilməyən, sosialist cəmiyyətinin verdiyi bütün imkanlardan məhz millət üçün, xalq üçün istifadə etməyə çalışan, milli mənəviyyatımız, mədəni-mənəvi dəyərlərimiz, ədəbi-bədii və fəlsəfi abidələrimizi kommunist ideologiyasının labirintlərindən keçirib yaşatmaq uğrunda çalışan və bu sahədə böyük uğurlar qazanan Heydər Hüseynov 1950-ci il avqustun 15-də 42 yaşında həyatla vidalaşdı.
Təəssüf ki, bu odlu-alovlu vətəndaş alimin yerini tutanların bəziləri bu kursu davam etdirmək əzmində olmadı, lakin Elmlər Akademiyasında və bütün ölkədə sağlam düşüncəli, xalqını sevən şəxsiyyətlərin varlığı bu alovun sönməsinə imkan vermədi.

Misir Mərdanov
Elm və Təhsil Nazirliyinin Riyaziyyat və Mexanika İnstitutunun direktoru,
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü, keçmiş təhsil naziri