Ceyhun Nəbi

Dəli Alı Çar Rusiyası üçün bir şeytan kimidə, düşmən kimidə, quldur kimidə qələmə verilə bilər, O Azərbaycanlılar, müsəlmanlar üçün bir dayaq, xilaskar idi. Müsəlmanların əlindən silah alındıqda dağlarda əlində silah gəzən bir şəxs var idi, Qafqaz qartalı Dəli Alı. 70 il Sovetlərin əsarətində yaşayan Azərbaycan Dəli Alı haqqında hər hansısa araşdırma, film və digər işlər görməmişdi. Bununda səbəbi Dəli Alının işinin Çar Rusiyası dövlət məmurları, müsəlmanlara, türklərə qənim kəsilmiş Ermənilərlə, Ruslarla olması ilə bağlı idi. Məsələn Sovet dövründə tanınmış qaçaqlardan biri olan Qaçaq Nəbinin qabardılması onun bəylərə, xanlara qarşı mübarizəsi Sovetlərin maraqlarına uyğun idi. Dəli Alının yaşamı, mübarizəsi bu səpkidə deyildi. Dəli Alı sırf milli qaçaq idi, o ümummilli maraqlardan çıxış edirdi, Müsəlmanların, Türklərin dayağı idi. Dəli Alı Qaçaq Nəbidən fərqli olaraq bəylərə, mülkədarlara qənim kəsilməmişdi, O bəylərlə, mülkədarlarla, tacirlərlə dostluq edirdi. Ona bu işdə bəylər yardımçı olmaq idi, dara düşdükdə bəylərdən məsləhət alır, onlarla hərəkət edirdi.

     Dəli Alının fəaliyyəti, yaşamı, mübarizəsi ilə bağlı müxtəlif araşdırmalar var və onların çoxu Türkiyədə aparılmış araşdırmalardır. Türkiyədə Dəli Alı haqqında araşdırma aparanlar Azərbaycanlı siyasi mühacirlər idi. Başda Nağı bəy Şeyxzamanlı olmaqla, Hüseyin Baykara, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə və ən mükəmməl araşdırmanın müəllifi Məşədi Əli Rəfiyevin oğlu Səlim Rəfiq Rəfioğlunun araşdırmasıdır. Nağı bəy Şeyxzamanlı Dəli Alının canlı şahidlərindəndir, və onun qəhramanlıqlarını öz gözləri ilə görüb. Digər araşdırmacılar, Dəli Alı haqqında fikir səsləndirənlər eşiddikləri, araşdırmaları əsasında mövqey ortaya qoyurdular.

      Dəli Alı Məhərrəm oğlu 1875-ci ildə Şəmkirin Keçili kəndində doğulub. Onun həyatı sadə çobanlıqdan başlayır, o dövrün mülkədarlarının, bəylərinin heyvanlarını, qoyun sürülərini otarmaqla əzablı həyata qatlaşmağa başlayıb. Alı və qardaşı Aslan Qovlarasarı kəndində çobanlıq edirdi. Bir gün Çar məmuru Alının dədəsi Məhərrəm kişini vergini ödəməməsi ilə bağlı qətlə yetirir və buna görə Alı məmurdan atasının qisasını alır. Ondan sonra Alıgilin Keçilidə yaşamağı çətinləşib və onlar Goranboyun Qarasuçu kəndinə köçüblər. Goranboyda yaşadıqları zaman Gəncənin Bağmanlar qəsəbəsindən olan İbrahim kişinin sürülərini otarırdılar. Yay qabağı Göyçənin Canəhmədli yaylağına heyvanları aparırdılar. Bir gün Göyçəyə gedəndə Erməni pristavı onların qarşısını kəsir və atışma başlayır, Alı pristavı məhv edir. Gülləsi qurtarandan sonra o həbs edilib, Kəvər qalasına salınır. Dostu İsanın köməkliyi ilə qaladan qaça bilir. O gündən Dəli Alının qaçaqlıq həyatı başlayır və Ermənilərə münasibətidə elə o vaxtlardan dəyişib. Bu təsadüf edirdi 1898-ci ilə, artıq 3 il idiki Ermənilər Daşnakstüyun partiyasını təsis etmişdilər. Səlim Rəfiq Rəfioğlu Nağı bəy Şeyxzamanlının dediklərinə əsasən Azərbaycan Yurd bilgisinin 1933-ci il 23-cü sayında qeyd edirdi ki,  Dəli Alı yüksək boylu, enlikürək, kəskin baxışlı və çox yaraşıqlı bir gənc imiş ( səhvə 415 ).

      Dəli Alı Gəncəbasarda ad qoymuş ən məhşur qaçaq idi, bəylər, varlı tacirlər, hörmət sahibi insanlar onunla əlaqədə idilər. Müasir mücadilə tariximiz Sarı Ələkbər İmamquluoğlu, Samuxlu Qaçaq Məmmədqasım, Qaçaq Qəmbər Bəhmənli, Qaracaəmirlinin böyük oğulları Rüstəm və Təhməz Ramazanoğulları, Sarı Qafar və digər milli qaçaqlarımızla birlikdə Dəli Alının adını hörmətlə anırlar.

      Dəli Alı Ermənilərə, Çar məmurlarına qənim kəsilmişdi. Dəli Alının adı Erməni kəndlərinin kabusuna çevrilmişdi. Dəli Alı mübarizəyə bütünlüklə ailəsi ilə birlikdə qoşulmuşdu, qardaşı Aslan, bacısı Zeynəb, xalası oğlu Məşədi İsmayıl, bacanağı Xuluflu Məşədi və digərləri onun birlikdə hərəkət edirdilər. İndiki Göygölün, Goranboyun, Daskəsənin, Şəmkir və Gədəbəyin dağlıq əraziləri Dəli Alının oylağı idi, onun qaçaqlıq fəaliyyəti bu ərazilərdə olurdu.

    Dəli Alı Çar Rusiyasının əsgərlərinin öldürülməsindən, Çar Rusiyasının məğlub olmasından sevinirmiş. Alı rus müharibəsiylə çox maraqlandığından, gündə­lik qəzetləri təqib və tərcümə etdirirmiş. Bir gün dost­la­rın­dan birisi qəzetin hansı qismindən xoşlandığını soruş­muş, o da cavabında “Yapon hər­bində öldürülən rus za­bit­ləri siyahısından” de­miş­dir. ( Səlim Rəfiq Rəfioğlu, Azərbaycan Yurd bilgisi, 1933, say: 23, səhvə 415 ).

    Dəli Alının əsas fəaliyyəti 1905-1906 –ci illəri təşkil edir. 1905-ci ildə Ermənilərin aktivləşməsi, Müsəlmanlara qarşı, Türklərə qarşı haqqsızlıqları Qafqaziyyə Qartalı Dəli Alını hərəkətə keçməyə vadar etmişdi. Dəli Alı kəndlərdən yığılmış 2 minə yaxın gənclə Gəncə Şəhərinə daxil oldu, şəhərin irəli gələnləri ilə görüşdü və belə bir qərar qəbul etdilər: qaranlq düşən kimi erməni tərəfinə dağlıq səmitindən hücüm ediləcək, daş-daş üstündə qalmayacaq, hər tərəf atəşə tutulacaq. Minə yaxın şəhər gəncidə onlar ilə birləşərək axşam saat 7-də hücuma başladılar. ( Nağı bəy Şeyxzamanlı, “ Xatirələrim”, səhvə: 15 ). Dəli Alının silahlı dəstə ilə Gəncəyə daxil olması müsəlmanların tək ümidi, tək dayağı idi. Dəli Alını Allah Gənəcəyə, Gəncəbasara bir xilaskar kimi göndərmişdi. Dəli Alının hərəkətindən Rus idarəsi,  Erməni toplumu qorxuya düşmüşdü. Müsəlmanlarla danışıqlara başladılar. General Qubernator 10 müsəlman, 10 erməni olmaq şərti ilə sülh barışığı yaradır. Dəli Alı bir gün şəhərdə qaldıqdan sonra xalqın alqışları ilə şəhəri tərk edir. ( Nağı bəy Şeyxzamanlı, “ Xatirələrim”, səhvə: 16 ). Bu əməl Müsəlmanların, Türklərin, Gəncə və Gəncəbasarlıların yaddaşına qızıl hərflərlə yazılır, Dəli Alının qəhramanlığı ilə qürur duyurlar. Dəli Alının hərəkətinə xalq ona hədiyyələr verir, şeirlər qoşurlar. Gəncədə tanınmış, Çar Rusiyasında məhşur zərgər olan Zərgər Ağamirzə ona düzəltdiyi, üstündə «Alımərdi-mərdana, budur girdi meydana» sözləri yazılmış qızıl xəncər bağışladılar.

    1907-ci ildə Dəli Alı Kərbəla ziyarətində olmuş, oradan qayıtdıqdan sonra Şimali Qafqaza göndərilən xris­ti­an osetin alayı tərəfindən mühasirə edilmiş, iki düşmən arasında cərəyan edən şiddətli çarpışma bu dəfə də Alının müvəf­fə­qıyyətiylə nəticələnmişdir ( Səlim Rəfiq Rəfioğlu, Azərbaycan Yurd bilgisi, 1933, say: 23, səhvə 415 ). Dəli Alı günü-gündən Çar əsgərləri üzərində qazandığı qələbələr onun nüfuzunu xalq arasında  böyüdürdü.

    Dəli Alı ilə Çar rejmi bacara bilmirdi, onunla silah dilində danışmağın dəfələrlə müvəfəqiyyətsizliyini görən Rus höküməti onu bağışlamaq qərarı verir.  Rus höku­mə­ti ərkani-şahzadə knyaz Qolitsın’ı Petroqraddan Gəncəyə göndərmiş və bu da Zurnabad  ( indiki Göygöl rayonunun 2 kmdə kənd ) kəndində Alı ilə bir görüş təyin etmişdir. Alı knyazla qarşı­la­şınca [knyaz] dərhal ona güləşmək təklif etmişdir. Alı da cavab olaraq “mən tüfənglə güləşirəm” de­miş­dir. Qolitsın Alıya heyran olmuş və mərkəzə dönər-dönməz onu əfv etdirərək key­fiy­yəti telqrafla vilayətə bildirmişdir. Xalq qəhrəmanını sevinclə qarşılamış, Alı da təbliği silah daşımaq səlahiy­yə­ti­nə malik olması şərtiylə qəbul etmişdir. Silah daşı­maq qəti yasaq olmasına baxmayaraq ona silahla dolaş­mağa icazə verilmişdir. Bundan sonra, 50-60-dan artıq rus məmuru öldürən Alı çarlığın 300 illiyi münasibətiylə keçirilən mərasimdə iştirak üçün qo­naq dəvət edilmiş və Petroqradda Qolitsın tərəfin­dən çara təqdim edilmişdir( Səlim Rəfiq Rəfioğlu, Azərbaycan Yurd bilgisi, 1933, say: 23, səhvə 416 ).

    Dəli Alının Romanovların 300 illiyində iştirakı, çar Nikolayla görüşməsi bağlı fikirlər birmənalı deyil. Səlim Rəfioğlunun Dəli Alı ilə bağlı məlum məqaləsinə əsaslansaq Petroqradda Qolitsın tərəfin­dən çara təqdim edilməsi, onunla görüşməsi öz təsdiqini tapır. O dövrün Gəncədə yaşamış, sonradan Türkiyədə yaşayan siyasi mühacirlər bu hadisədən xəbərdar idilər və bu dilləri əzbəri olduğu üçün öz məqalələrində, xatirə yazılarında bu möhtəşəm görüşü qeyd edirlər. Səlim Rəfiq Rəfioğlunun atası Məşədi Əli Rəfiyev, babası Hacı Məhəmmədhüseyin Rəfiyev, əmisi Musa Rəfiyev, Türkiyədə onlarla birlikdə siyasi mühacirlik həyatı yaşayan Azərbaycan Cümhuriyyəti liderləri Nağı bəy Şeyxzamanlı, Xəlil bəy Xasməmmədov  və s, kimi o dövrün şahidləri bu hadisədən xəbərdar idilər və ona görədə eşiddikləri əsasında Səlim Rəfiq Rəfioğlu öz məqaləsində bu möhtəşəm hadisəni qeyd edib.

     Dəli Alının Çarla görüşməsi tək araşdırma və ya hər hansısa xatirə yazılarında yox onun qohumları və ailəsi tərəfindən xüsusi ilə qeyd edilir. Dəli Alının qızının və nəvəsinin yaddaşlarında yaşayan həmin dövrün hadisələri Dəli Alının araşdırmacıları və onun sevənlər üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Çox təəssüf ki, bu gün Dəli Alının övladlarından heç kəs həyatda yoxdur. Amma onun övladlarının danışdıqları, qohum-əqrabalarının söylədikləri Gəncədə bir çox insanların yaddaşlarında yaşayır. O insanların düşüncəsində Çar Nikolayla Dəli Alının görüşü hərtərəfli qalıb. Orada baş verən hadisələr, Dəli Alının Peterburqa gedərkən Gəncədən apardığı mer-meyvə ilə dolu qatar karvanı, Gəncəyə dönüşü  və s, hadisələr Dəli Alı sevərlərin yaddaşlarında yaşayır.

         Dəli Alı xalq arasında özünə böyük mövqey qazanmışdı və onun qəhramanlığı söz və sənət adamlarının, aşqıların dilində tərənnüm edilirdi. Onlardan biri, diqqəti cəlb edən Dəli Alının bacısı, onunla birlikdə döyüşlərə qatılan Zeynəb Məhərrəm qızının oğlu Zeynalabdına təşkil etdiyi toy mərasimi idi. Həmin  toyda Gəncənin və Gəncəbasarın bəyləri, sözü keçən hörmət sahibləri, qaçaqlar və vurub-tutan oğulları toplaşmışdılar. Tatoğlu Həsən, Qızılhacılı Allahverdi, Kərbəlayi Məhəmməd, Bala Məşədi, Hacı Əli Qasımov və dostu, həmişə rəqabətdə olduğu Gəncəbasarın hörmətli bəylərindən Məşədi Səməd və digərləri .Toy o qədər möhtəşəm keçmişdi ki, sonradan bu aşıqların dilləri əzbəri olmuş, dastana çevrilmişdi. Şadlıq məclisi İndiki Daşkəsənin Xoşbulaq yaylağında, Qoşqar dağının ətəyində, səfalı bir yaylaq yerində, bulaq başında keçirilmişdi. Həmin toy mərasimi Dəli Alı haqqında ən məhşur dastandır, Aşıqların dillər əzbəridir. Göyçəli Aşıq Ələsgər tərəfindən qoşulmuş, özüdə şəxsən bu məclisdə iştirak etmiş dastanın məzmunu belədir :

            Dəli Alı bir sədd açıb Şah Abbas dövranı kimi.

            Yanında yoldaşları var Azərbaycan xanı kimi.

             Zeynalabdin bəy bəzənib Misirin sultanı kimi,

             Hər yana kağız dağılıb Süleyman fərmanı kimi.

                                              ***

             Neçə çinovniklər gəlib, çox ağır keçdi yığnağı,

             Bir yanı Qavrı-qanıq, bir yanı Qoşqarın dağı.

             Aləmi çıraqban gördüm, xudadandır çır-çırağı,

             Şəmkirdən düyü gəlir, Sarıyaldan gəlir yagı,

             Hər yana qafilə işləyir xunkar bəzirganı kimi.

                                             ***

            İyitliyin səbəbinə ona deyillər Dəli Alı,

            Şücaətdə qəhrəmandır, Loğmana bənzər kamalı,

            Barilahim, özün saxla, pozulmasın bu cəlalı,

            On bir sərkər qoynun güdür, yeddi sərkər qaramalı,

            Mehtərdə qırx atın gördüm Cəlalın Türkmanı kimi.

                                          ***

            Günün günorta vaxtında gəldi Alının dəstəsi,

            Hər biri bir iyitti, bir qoşunun sərkərdəsi,

            Gördüm asmana dayandı “öldürrəm-öldürrəm” səsi,

            Yaponyadan tüfəng gəlib – yeddi  verst vurur gülləsi,

            Zərbəsindən dağlar titrər bərgi-dirəxtanı kimi.

                       ***

   Alı məclisə gələndə təəccüb qaldı işlərinə,

  Anası onu tək doğub, qurbandı sirrim sirrinə.

  Şabaş beşlik qızıl işləyirdi qəpik yerinə,

  Neçə sandıqlar açılıb sərrafın dükanı  kimi.

                                  ***

  Hadı bəy məclisə gələndə nəfü ziyanın görmədim,

 Beş yüz erkək  qırıldı, toğlunun sayın görmədim.

 Nisyə qalan xələtlərin doğru-yalanın görmədim,

 Nağdıdan mətləb verir o kişi qələmkarı kimi.                                 

                                ***

 O ki Kərbəlayı Məhəmməddi, bir nər oğlu nər kimiydi

Qızılhacılı Allahverdi kamil bir əjdər kimiydi,

      Sağ olsun İsmayıl qardaşı, nərəsi hətdər  kimiydi,

Xaçbulaqda meydan açıb Koroğlu meydanı kimi.

                                 ***

Orucu çox bəyənmişəm, məhəbbətim var kələrə,

O səltənət o kişiyə, halal olsun İsgəndərə,

Buraxıb dünya malını, tabe olub Peyğəmbərə,

Avaznan namaz qılıb qareyi-Qur’anı kimi.

                                ***

Aslan da şimşək kimi girəndə meydan içinə,

Səyrişir badronları, batırır al qan içinə,

Zərrəcə  gorxusu olmaz düşsə yüz düşman içinə,

İskəndər tək səs salıbdır yeddi Dağıstan içinə,

Tüp dağıdır, ordu pozur qüdrətin aslanı kimi.

                                  ***

Biçarə fağır Əliəsgər, gəldin yetdin hər nə isə,

Haqq səni sərraf yaradıb, qiymət qoy yaxşı-pisə,

Tatoğlu iki gardaşa – olar girəndə məclisə,

Hamıdan çox pul verib qızılnan doldu kisə,

Aşıqlar güzəran tapıb bəylər güzəranı kimi.  

 
Dəli Alı çox qürurlu adam idi, igidlikdə onu kimsə üstələməsinə imkan verməzdi. Xarakterində nakişilik yox idi,kiminsə haqqsızlıq oyununda yer almazdı. Bir knyaz Janderi heç cür yaxalamağa müvəffəq ola bilmədiyi Qaçaq Nağı’nı  ( Qandal Nağı ) öldürməyi Alıya təklif etmiş, Alı bu təklifə görə valinin yanına gedərək Türk qaçağını yaxalamaq onun üçün namussuzluq olduğunu açıqca söyləmişsə də fəqət çox keçmədən Janderi’nin qurduğu bir tələnin qurbanı olmuş və al­da­dılmış mehtəri tərəfin­dən öldürülmüşdür. Gən­cə xal­qı onu böyük bir təəssür içində misilsiz bir mə­rasimlə mədfəninə gömmüşdür( Səlim Rəfiq Rəfioğlu, Azərbaycan Yurd bilgisi, 1933, say: 23, səhvə 416 ). Dəli Alı Kürəkçayın yaxınlığında, Hazırəhmədli kəndində arxadan vurulur. Bir neçə gündən sonra Gəncə xəstəxanasına aparılır və orada vəfat edir. Dəli Alı İmamzadə məzarlığında dəfn olunmuşdur. Dəli Alının Dəli Alının doqquz övladı var idi. Beş oğul, dörd qız. Oğlu Məmməd Məhərrəmov İkinci Dünya müharibəsi zamanı öz qəhramanlığına görə Sovet İttifaqı qəhramanı statusu alıb.

    Dəli Alı bir xalq qəhramanı kimi 19-cu əsrin sonu, 20-ci əsrin əvvələrində Azərbaycan xalqının milli dirəniş hərakatının önündə gedən əsas simalardan biri idi. Həmin dövrdə Dəli Alının xidmətləri, milli təşkilatımız olan Difainin fəaliyyəti Ermənilərin qarşısında bir sipər idi. Ermənilərin ikinci, 1918-ci ildə başlayan soyqırım dalğası zamanı Gəncədə onlara qarşı mübarizəni təşkil edən Gəncə Milli Komitəsinin gördüklərini ilkin dövrlərdə Xalqımızın qürur mənbəyi Dəli Alı başlatmışdı. Bunun nəticəsi idiki Gəncədə Ermənilər baş qaldıra bilməmişdi, çunki onların Dəli Alı kimi dayaqları var idi.